De Fonteinen van de Eeuwige Stad laten in de herinnering van haar bezoekers hun sporen achter. Maar er bestaat voor het publiek helaas geen online overzicht van de Fonteinen van Rome. Ik ken twee boeken die dit verlangen het dichtst benaderen. Het eerste is van Willy Pocino, Le fontane di Roma, (2004). Het tweede schreef Marvin Pulvers, Roman fountains (2002) en gaf het boek uit in een Engelse editie. Natuurlijk kan men voor afbeeldingen ook terecht op het internet. Maar daar ontbreekt het aan de systematiek, die nodig is om de betekenis van deze kunstwerken goed te begrijpen.
De Fontein van Mozes, ofwel dell’Acqua Felice.
Om de Romeinse fonteinen ordentelijk te kunnen bespreken, plaatst men ze wel in categoriën. Ik noem er een paar:
de antieke fonteinen
de kleinere fonteinen
de monumentale fonteinen.
Binnen deze categoriën zet men ze gewoonlijk in een historisch-chronologische volgorde.
Schoonheid en nut
Twee aspecten dient men bij de fonteinen in het oog te houden: de schoonheid en het nut. De monumentale fonteinen roemt men veelal vanwege de esthetische kwaliteiten van kunsthistorische en architectonische aard. Als voorbeeld moge dienen Gian Lorenzo Bernini’s Vierstromenfontein op Piazza Navona, waarin de beroemde artiest bouw- en beeldhouwkunst magistraal integreert. De faam van Rome groeide door dit type fonteinen enorm en navenant haar nooit verminderde aantrekkingskracht op de rest van de wereld.
Voor het leven van de Romeinen waren de minder spectaculaire fonteinen en fonteintjes echter van groot belang. Zij zorgden in vroeger tijden immers voor het drinkwater. Wat de waterput was op het platteland, was de fontein in de kleine en grotere dorpen en steden. Die functie is met de komst van de waterleiding in de huizen verdwenen, maar zeker niet minder van belang zijn de talloze fonteinen en fonteintjes in de stad om zich gedurende het warme seizoen aan te laven.
Verbonden met de geschiedenis van de fonteinen van Rome waren de elf antieke acquaducten.
Zie hier de pagina wikipedia (it). Daarnaast aanbevolen de Engelse wikipagina.
Klik hier (wiki NL) voor een geschiedenis van de aquaducten in Rome.
En hier de webstite van het gemeentebedrijf ACEA. De afkorting staat voor Azienda Comunale Elettricità e Acqua. Het ligt voor de hand dat dit gemeentebedrijf wel beschikt over een database die de gegevens over de fonteinen bevat.
Handig is zeker een blik op het kalendarium van Rome. Zie de verwijspagina naar de jaren sinds 1870.
De fontein op Piazza della Repubblica was tot het jaar 1900 uitgevoerd met vier beelden van leeuwen. Ze werden vervangen door de vier Naiadenbeelden van de beeldhouwer Mario Rutelli (1859-1941). Dat leidde in de stad tot opschudding. Veel onrust veroorzaakten ook de stakingen en de protesten van de Romeinse arbeiders. De geboorte van de prinses Iolanda werd aanleiding tot feestelijkheden. En ten slotte, in juli opent de brandweerkazerne in via Genova, een zijstraat van de via Nazionale. In Rome 1901 wat gebeurde er in de hoofdstad zijn op dit moment elf dagen beschikbaar.
17 januari
De opera Le Maschere van Pietro Mascagni (1863-1945) gaat in première in het Theater Constanzi.
10 februari
Een oploopje van ongeduldige Romeinen haalt de omheining rond de fontein op Piazza dell’Esedra. Tegenwoordig Piazza della Repubblica.
Voor het Vatikaan waren de beelden van de vier naakte waternimfen uit de Griekse mythologie obsceen. Men verzette zich tegen de openstelling aan het publiek. Maar tevergeefs. De Naiaden sieren tot op heden de fontein.
Uit de volkstelling blijkt dat Rome 416.028 inwoners heeft.
15 februari
Eerste minister Pelloux treedt af. Giuseppe Zanardelli (1826-1903) vormt een nieuwe regering.
19 maart
Het is de dag van Sint-Jozef en de Romeinen herdenken bij die gelegenheid ook Giuseppe Verdi. Giuseppe is Jozef in het Nederlands.
24 april
Men voelt in de stad een lichte aardbeving.
25 mei
De ingenieur Angelo Vescovali (1826-1895) ontwierp de Cavourbrug, die men op deze dag openstelt.
18 juni
Prinses Iolanda Margherita di Savoia (1901-1977) wordt geboren. Feestelijke optochten trekken door de Via del Corso. ‘s Avonds is er fakkelschouw.
23 – 24 juni
Tijdens het zangfeest Concorso di san Giovanni (de Sint-Jansbasiliek) wint het lied ‘Nina si voi dormite’. De tekst is Romolo Leonardi en de muziek van A. Marino.
16 november
Het eerste nummer van het dagblad Giornale d’Italia verschijnt in de avondeditie. De krant richtte zich vooral op de Romeinse burgerij. De krant verscheen tot 2006.
6 december
De wet voor de onteigening van Villa Borghese wordt aangenomen.
9 december
Op deze maandag vindt in het Theater Costanzi de première van de tragedie Francesca da Rimini van Gabriele d’Annunzio plaats. In de hoofdrol Eleonora Duse (1858-1924). D’Annunzio had het stuk speciaal voor haar geschreven.
Deze foto van de Naiadenfontein werd waarschijnlijk in de jaren Twintig gemaakt. De achterkant van deze ansichtkaart draagt een poststempel van 1934. Op de achtergrond ziet men nog het station dat in 1940 zou worden vervangen door het huidige gebouw.
Voor de fontein die eerst op deze plaats stond zie hier.
Aantekeningen bij Rome 1901 wat gebeurde er in de hoofdstad
De ingenieur Angelo Vescovali ontwierp behalve de Cavourbrug nog vier bruggen voor de stad: Garibaldi, Umberto I, Palatino en Regina Margherita.
Een mooi boek over het Romeinse lied schreef Elena Bonelli, La canzone romana. Roma: Newton & Compton Editori, 2021. Zie voor het winnende lied pp. 52-58. Eerder verscheen Giuseppe Micheli, Storia della canzone romana. Roma: Newton & Compton Editori, 1989. Een herdruk van dit belangrijke boek verscheen in 2005. Met een voorwoord van Gianni Borgna.
Voor meer over fonteinen zie hier. En hier voor een eerste lijst.
Over de Romeinse fonteinen zie Willy Pocino, Le fontane di Roma, Roma: Newton & Compton Editori, 2004². In dit boek beschrijft Pocino ongeveer 1500 fonteinen in de stad.
Voor een overzicht van de volkstellingen vanaf 1871 zie hier.
De Romeinse fonteinen hebben op bezoekers van de stad altijd grote indruk gemaakt. Ook op de in Amsterdam geboren schrijver Bertus Aafjes (1914-1993). Hij stak zijn fonteinenliefde niet onder stoelen of banken. Het onderstaande fragment, dat ik ‘De Schildpaddenfontein van Aafjes’ heb genoemd, is afkomstig uit het verhaal ‘De fonteinen van Rome’, dat hij schreef in mei 1969, tijdens of na een bezoek aan Rome.
De Schildpaddenfontein van Bertus Aafjes
Fragment fontein
Vier naakte knapen leunen achteloos tegen de steel van een paddestoelvormige fontein. Met de ene hand houden zij een dolfijn bij de staart, op wiens kop zij hun voet geplant hebben. Met de andere hand tillen zij een schildpad omhoog naar de bekkenrand om het dier te laten drinken. De vier levensgrote bronzen efeben zijn in houding en gebaar van zulk een natuurlijke bevalligheid dat de toeschouwer onwillekeurig aan Rafaël denkt. De Romeinse volksmond schrijft het ontwerp dan ook aan Rafaël toe. Dit ten onrechte. De fontein werd in 1585 vervaardigd door Taddeo Landini, vermoedelijk naar een ontwerp van Giacomo della Porta. […]
De oorspronkelijke schets van de Schildpaddenfontein gaf de vier efeben geen schildpadden in de hand. Waarschijnlijk moesten zij vier dolfijnen omhoog tillen en deze als het ware over de bekkenrand in het water laten glippen. Maar de dolfijnen werden niet toegevoegd en bijna een eeuw lang maakten de knapen een slag in de lucht en zaten met leeg gebarende hand rond de fontein.
Toen vulde een geniaal man, Bernini vermoedelijk, deze met een schildpad: het kleine logge dier schijnt met wonderbaarlijke
behendigheid over de bekkenrand te klimmen – als men goed toeziet is het reeds aan de vingertoppen van de jongenshand ontglipt – en dit geeft iets onzegbaar vrolijks aan deze fontein, die de belichaming is van het begrip eeuwige jeugd, maar terzelfder tijd gestalte geeft aan de vergankelijkheid van de inhoud ervan. […]
Vanzelfsprekend vertellen de Romeinen van deze charmante fontein een hunner charmantste verhalen. Aan deze Piazza Mattei staat een der vele Mattei-paleizen, waarin eens de hertog van Mattei woonde, de rijkste man van de Eeuwige Stad. Hij was een hartstochtelijk speler en verloor vaak in een nacht een bedrag dat voor een minder rijk man een vermogen betekende.
De verliefde hertog
Op zekere dag werd hij verliefd op de dochter van een verarmde landedelman uit de Castelli. Hij vroeg haar ten huwelijk. Reeds had de oude landedelman ingestemd met Mattei’s huwelijksaanzoek, toen deze op een nacht naast een deel van zijn fortuin ook een van zijn paleizen verspeelde. Dit kwam de oude landedelman ter ore – heel Rome sprak er immers over. Menend dat zijn toekomstige schoonzoon bankroet was, liet hij hem weten dat hij afzag van het huwelijk.
De hertog echter, die zo rijk was dat het verlies hem maar weinig schade berokkende, zon op een middel om de oude landedelman alsnog te winnen voor een huwelijk met de vrouw van wie hij hartstochtelijk hield. Hij liet in één enkele nacht voor vijfduizend gouddukaten de Schildpaddenfontein op het plein voor zijn paleis neer zetten.
De volgende dag nodigde hij zijn geliefde en haar vader naar zijn palazzo, vroeg hen hoe zij ooit hadden kunnen denken dat hij tot de bedelstaf vervallen was, wierp het venster open en toonde hen het meesterwerk dat hij die nacht voor zijn huis had laten oprichten. Evenals de Romeinen en de ontelbare toeristen nadien keek het drietal ademloos naar het kunstwerk. De vader schonk daarop de hand van zijn dochter aan de hertog, deze riep een metselaar en liet het venster waardoor zij gezamenlijk naar de Schildpaddenfontein gekeken hadden dichtmetselen opdat niemand meer langs deze weg zien zou wat zij zo juist aanschouwd hadden. Bezoekt gij het Schildpaddenfonteintje kijk dan langs een van de efeben in de richting van het Palazzo Mattei en gij zult zien dat het venster links van de ingangspoort tot vandaag bleef dicht gemetseld.
Een toelichting
nasone fontein
In het genoemde verhaal beschrijft Aafjes vijf van de ruim 1500 Romeinse fonteinen, waarbij de ongeveer 2500 karakteristieke ‘nasoni’ natuurlijk niet zijn inbegrepen. Naast de Schildpaddenfontein beschrijft hij de Trevifontein, de fontein op Piazza Esedra, de Vierstromenfontein op Piazza Navona en ten slotte de Tritonenfontein op Piazza Barberini. Hij had ze al eerder gezien tijdens zijn verblijf Rome in 1936. In de bundel Een voetreis naar Rome (1944) leest men in een vers op pagina 57 dat zijn ‘hart nu roept naar fonteinen’. Zijn liefde voor Rome en haar fonteinen zou hij zijn hele leven met zorg bewaren en er in vele publicaties uiting aan geven.
Fonteinenfeitjes
Tot zover Aafjes en zijn fonteinenliefde. Hij wist blijkbaar niet dat de schildpadden in de vorige eeuw diverse malen werden gestolen. De eerste keer in 1906. Het gebeurde opnieuw in 1944. Ditmaal had een voddenverkoper ze bij toeval aangetroffen en bracht ze terug bij de rechtmatige eigenaar: de gemeente Rome. Veel later, In 1981, maakten dieven zich meester van één van de vier schildpadden. Het stadsbestuur besloot toen kopieën op de bekkenrand aan te brengen en bracht de drie resterende originelen onder in het veiliger Capitolijnse museum.
Een tweede aardigheid betreft de legende – die trouwens nog steeds wordt verteld – van de verliefde hertog. Zelfs voor een legende lijkt het construeren van een zó ingewikkeld kunstwerk in één nacht zeer onwaarschijnlijk. Men had er in werkelijkheid wel wat langer voor nodig: van 1581 tot 1588. Het hertogelijk palazzo werd overigens pas in 1616 gebouwd. Maar bij een legende kijkt men niet op een jaartje.
Aantekeningen bij De Schildpaddenfontein van Aafjes
Het tussenkopje in het geciteerde fragment heb ik toegevoegd.
Zie de auteurspagina over de schrijver: Bertus Aafjes.
Bertus Aafjes: ‘De fonteinen van Rome’, in: Het rozenwonder. Verhalen. Amsterdam: Meulenhoff, 1979, pp. 128-143. Dit fragment op pp. 136-138.
De historicus Arthur Weststeijn publiceerde in 2019 in het tijdschrift Geschiedenis Magazine over Bertus Aafjes als ‘dichter en sextoerist’ in Rome. Zie hier.
Zie hier mijn overzicht van de belangrijkste Romeinse fonteinen, Daar ook verwijzingen naar literatuur. Voor de besproken fontein hier: Wiily Pocino, Le fontane di Roma, Roma: Newton & Compton editori, 1996, p. 209.
Claudio Rendina, La grande enciclopedia di Roma, Roma: Newton & Compton editori, p. 721-722.
