Italiaanse Hillesum Kroniek

20 maart 202224 november 2023

Lied aan Etty Hillesum opgedragen door de zanger Juri Camisasca

Lied aan Etty Hillesum gewijd Het dagboek van Etty Hillesum als inspiratiebron voor beeldende kunst, literatuur, muziek, theater, voordrachten en natuurlijk zeer veel non-fictie. En nu dan een lied van de zanger Juri Camisasca die in het Italiaans ‘cantautore’ wordt genoemd: hij schrijft en zingt zijn eigen composities. Hij heeft een Lied aan Etty Hillesum opgedragen. Hij noemde het Vite silenziose, Zwijgzame levens, en is één van de dertien songs van zijn nieuwe album ‘Cristogenesi’ uit 2021.

Het lied over Etty Hillesum kan men beluisteren op Youtube. Zie hier de videoclip. Ik heb de liedtekst overgenomen en vertaald. Het is een vrij letterlijke vertaling, zonder poëtische pretenties. Na de tekst vertel ik eerst iets over de zanger en vervolgens citeer ik uit een lang interview met de zanger de citaten waarin hij over Etty Hillesum spreekt.

Zwijgzame levens

Ik verbeeld je mij het liefst
als een wolk aan de hemel
met gepassioneerde ogen.
Ze waren ijskoud die kampen
met glimmend prikkeldraad
in een waanzinnig verhaal.
Op elk moment in jezelf
deze wijkplaats van vrijheid
was je gekeerd.
Met je stem vol van liefde
voor de mens en het leven
herhaalde je telkens weer:
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Slechts weinig heb ik nodig
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Tussen zwijgzame levens
Etty Hillesum
Etty Hillesum
Om onder je volk te verkeren
en met hen hun lot te delen
heb je bittere dagen gekend.
Als je voor iemand bidt
deel je met hem je krachten
verlicht je zijn vleugels.
Jouw gedachten
als parels uit de zee
hebben ons bereikt.
Alleen als een gewonde engel
met je stem vol van leven
hoor ik nog altijd luid je stem
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Slechts weinig heb ik nodig
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Tussen zwijgzame levens
Etty Hillesum
Etty Hillesum
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Etty Hillesum

Over de zanger

Juri Camisasca (spreek uit: Kamisàska) (1951) begon aanvang jaren zeventig van de twintigste eeuw als rockzanger. Maar al vrij snel begon hij op te treden met de later beroemd geworden Franco Battiato (1945-2021). Hun vriendschap en regelmatige samenwerking duurde tot de dood van Battiato. Eind jaren zeventig kwam er een ingrijpende spirituele keer in Camisasca’s bestaan. Hij trad in een benedictijner klooster. De muziek liet hem echter niet los en in 1988 beklom hij opnieuw het podium. En opnieuw met Battiato. Het klooster liet hij achter zich, maar muzikaal is hij zeer actief: componeert, schrijft en zingt. Camisasca woont in een dorpje op een helling van de Etna op Sicilië.

Interview met Camisasca

Het rooms-katholieke nationale dagblad Avvenire publiceerde op 17 december 2021 een lang interview met Camisasca. De aanleiding was het verschijnen van het eerder genoemde nieuwe album Cristogenesi. In het gesprek gaat de zanger ook in op het lied dat hij heeft opgedragen aan Etty Hillesum. Ik citeer zijn uitspraken over haar.

Wij moeten niet buiten onszelf zoeken naar de grootste schat die wij in ons hebben, de liefde die compassie wordt. Die zoektocht is een grote opgave, maar het is de enige weg, daarvan ben ik absoluut overtuigd. […] Als we met onszelf in vrede leven, dragen we die vrede ook aan anderen over, en ook de wereld zoekt dan de vrede […].

Daarom heb ik een lied aan Etty Hillesum willen opdragen. Het verhaal van haar leven en haar woorden hebben op mij altijd grote indruk gemaakt. Innerlijk voelde ik bij het schrijven dezelfde impulsen als bij het werken aan De Karmel in Echt, het lied ter herinnering aan Edith Stein.

Het lied over Edith Stein is van 1999. Hillesum schrijft op 20 september 1942 in dagboek over de aanwezigheid van Stein en haar zuster in kamp Westerbork. En over ‘de pater met de onvertroebelde ogen en de grove handen, die de com. revolutie voorspelde. 15 jaren was hij niet – uit z’n klooster geweest.’ (HVW, p. 554.) Het is niet mijn bedoeling om een verband te suggereren. Camisasca zegt verder over Hillesum:

Ondanks haar leven in de onmenselijke omstandigheden van de nazikampen, was zij toch in staat het bestaan te waarderen. Hoe vaak zegt ze niet in haar dagboeken: het leven is mooi… Dat zij zich in deze hel bevond, weerhield haar er niet van geboeid te zijn door een uitkomende bloem of een blauwe hemel. Zij was in staat in het kleinste detail van het leven het wonder te zien.

De wijkplaats

Dan vraagt de interviewer een commentaar op de versregels ‘Op elk moment in jezelf / deze wijkplaats van vrijheid / was je gekeerd.’

Precies. Zo zouden wij allemaal moeten doen. De mensheid is de planeet waarop wij leven aan het verwoesten. Maar net als Etty Hillesum geloof ik, dat er altijd een mogelijkheid bestaat om de schoonheid te zien. En dat ondanks de nieuwe comunicatiemiddelen die het tegendeel beogen. Ze verspreiden zonder pauze de agressiviteit en het verbaal geweld die onze ziel vergiftigen. […] Als we niet naar de schoonheid van het leven kijken, dan komen we er niet uit. Vandaar dat het cultiveren van de spiritualiteit de enige weg is. En voor mij is dat de christelijke spiritualiteit.

Het woord ‘schoonheid’ is bij Camisasca geen esthetische categorie. Hij verwijst met schoonheid naar de betekenis die Hillesum er aan geeft. Als voorbeeld: ‘Ik onderging met vreugde, hoe Gods wereld, ondanks alles, toch schoon is.’ (HVW, p. 25.) En: ‘[…] dat ik het leven tòch schoon zou blijven vinden, altijd, ondanks alles.’ (HVW, p. 320.). Het leven is, ondanks alles, waard geleefd te worden. Het is, ondanks alles, betekenisvol.

Go to top

Aantekeningen bij een Lied aan Etty Hillesum

Voor de website van Juri Camisasca hier. De pagina wikipedia over Juri Camisasca is hier. Het complete interview in het dagblad Avvenire staat hier. Nog een voorbeeld van een interview uit 2016 hier. Allemaal in het Italiaans.
Klaas A.D. Smelik schreef mij, dat de Franse zanger Gildas Delaporte (1964-2020) in 2016 een lied over Etty Hillesum maakte. Zie hier.
Zie voor de citaten uit Hillesums dagboek: Etty Hillesum, Het verzameld werk, Balans: Amsterdam, 2021. Afgekort als HVW. Voor details hier. Raadpleeg desgewenst de website Cahiers Etty Hillesum gewijd aan het wereldwijde onderzoek over haar.
Voor andere artikelen op dit weblog over Etty Hillesum in Italië klik hier.

14 november 202124 november 2023

Schoot van Etty Hillesum : bisschop Antonio Staglianò

Vanaf het moment dat ik op het schermpje van mijn telefoon deze titel zag verschijnen: Grembo di Etty Hillesum, voelde ik de onrust in mij groeien. Het Italiaanse ‘grembo’ betekent immers ‘schoot’. Ik dacht gelijk aan moederschoot, met de woordassociaties en de symboliek die daarbij horen. En ze passen allemaal bij het artikel van Antonio Stagliano “Schoot van Etty Hillesum”, dat op woensdag 10 november 2021 verscheen in het dagblad L’Osservatore Romano, het officiële orgaan van het Vatikaan. Het stukje van de bisschop van de Siciliaanse stad Noto staat in de rubriek ‘Theologie in een notendop’. Stagliano’s artikel is een opmerkelijk specimen van de katholieke Hillesum receptie. Ik neem het citerend en parafraserend stap voor stap door.

Duisternis

De bisschop opent met de opmerking dat de literatuur over de concentratiekampen slechts oppervlakkig ingaat op het verschijnsel dat een heel tijdperk door de barbarij ‘radicaal verduisterd’ werd. Maar deze ‘donkere nacht’ en de ‘diepe duisternis’ werden doorbroken door ‘het licht van de sterren dat sterker is’. Ik citeer de bisschoppelijke tekst:

Etty is het verkleinwoord van Esther en dat wil zeggen “ster”. Het is een vallende ster die een boodschap van hoop brengt, terwijl zij met haar beloften aanmoedigt tot het uiten van een verlangen.

De meeste lezers van L’Osservatore romano zullen weten dat Hillesum een Jodin was. Maar zo niet: de impliciete verwijzing naar de gele ster zet ook eventuele onwetenden op het spoor. De laatste zin van het citaat sluit af met ‘verlangen’. Dat stelt de bisschop in staat een verbinding te leggen met deze fraaie zin van Etty Hillesum:

Ik zal mijn verlangen opvoeden en het voorzichtig en zo waardig mogelijk loodsen naar zijn plaats van bestemming.— (HVW, 273)

Etty – schrijft vervolgens de bisschop – richt zich tot zichzelf, tot haar hart om het uit de staat van teneergedruktheid op te heffen. Dat is wat zij wil, en als het moet ook op kosten van het ‘beheersen van het verlangen’. De term ‘verlangen’ is het sleutelbegrip geworden.

‘Verlangen’ in het dagboek

Op de termen ‘verlangen’ en ‘beheersen’ baseert de theoloog zijn argumentatie en ten slotte zijn onthutsende conclusie. Wij moeten daarom goed kijken naar wat hij met het begrip doet. Het bovenstaande citaat komt uit de aantekening van 2 maart 1942 waarin Etty Hillesum haar relatie met Spier overdenkt. De zin voorafgaande aan de door de bisschop geciteerde is deze:

Gisterenavond in bed zei ik opeens: Eigenlijk moest ik je toch dankbaar zijn God, dat je me in staat hebt gesteld tot grote en hartstochtelijke gevoelens en dat je een man hebt gebracht op mijn pad, die al die gevoelens juist weet te beantwoorden, ook al heeft hij dan enige weken verzuimd z’n armen naar me uit te strekken.—

Hillesum schrijft over haar ‘verlangen’ naar Julius Spier. Het is voor haar geen religieuze kwestie. Het gaat haar om de persoon Spier: als leraar, als vertrouweling, als vriend, als minnaar. Voor een belangrijk deel is dit dus óók een erotisch verlangen. Zij ervaart dit verlangen als te sterk en wil het ‘opvoeden’ en zijn ‘plaats’ geven, dat wil zeggen tot de juiste, voor haar aanvaardbare proporties herleiden. De complete aantekening van die dag kan men hier lezen.

Van put naar bron

Maar voor de bisschop lijkt het echter te gaan om iets anders. Dat blijkt uit de volgende stap in zijn tekst: hij verbindt de term ‘verlangen’ met het beroemde citaat ‘Binnen in me zit een heel diepe put. En daarin zit God.’ (HVW, 97) Hij geeft daarmee aan de term ‘verlangen’ de religieuze connotatie die essentieel is voor zijn conclusie.

Hier is een opmerking over de Italiaanse vertaling van het dagboek nodig. In de vertaling wordt het Nederlandse ‘put’ omgezet in ‘sorgente’. Dat woord staat eigenlijk voor ‘bron’. De eerste vertaalster, Chiara Passanti, die Het verstoorde leven in het Italiaans overbracht, had bewust voor ‘sorgente’ gekozen. Het Italiaanse termen ‘pozzo’, put, en ‘sorgente’, bron, verschillen echter belangrijk van elkaar. De religieuze connotatie die ‘sorgente’ bezit, kun je bij ‘pozzo’ zeker niet aantreffen.

Natuurlijk kan put / pozzo met behulp van de juiste talige context als metafoor dienst doen. Bij voorbeeld de Spaanse vertaling kiest voor ‘put’ het woord ‘pozo’. Maar vergeleken met sorgente is de semantisch en symbolisch potentie van pozzo aanzienlijk minder. De term ‘sorgente’ sluit bovendien goed aan bij de rooms-katholieke theologische terminologie en droeg daardoor aan de Italiaanse rooms-katholieke receptie van de dagboeken wezenlijk bij.

Werken aan zichzelf

Ik volg de bisschop op de voet. Hij stelt vast, dat het beheersen van het verlangen de betekenis heeft van ‘[…] het zich oriënteren op en putten uit de bron van de waarheid en de authenticiteit’. Daarmee demonstreert men de ‘… schoonheid en waardigheid van elk menselijk wezen’. Het doel is de oorspronkelijke opgave van het leven te verwezenlijken: ‘… van zichzelf een kunstwerk maken’.

En op deze manier wordt het “werken aan zichzelf” een moedige en soms zelfs een innerlijk verscheurende onderneming, wanneer men zich vervoegt bij de bron en drinkt van het opwellende water der eeuwigheid. Alleen hier en op dit moment werkt men men aan “De grote haat […] die het eigen gemoed vergiftigt.”

Men ziet het, de bisschop sluit zijn alinea af met een ander beroemd citaat van Etty Hillesum, zie HVW, 19. Hij laat de bepaling ’tegen de Duitsers’ weg. Hillesum gebruikt het woord ‘gemoed’, dat gedefiniëerd kan worden als innerlijk, gevoelsleven. In het Italiaans wordt dit ‘animo’. En hiermee kunnen we naar de volgende stap.

Van gemoed naar ziel

Voor de volgende schakel in zijn argumentatie maakt de bisschop gebruik van de term ziel. Om het verschil tussen gemoed = animo en ziel = anima te overbruggen, gebruikt hij een Griekse term:

De Ziel is psyché in het Grieks, maar ook vlinder. Zijn vlucht verwijst naar de in het kamp Westerbork bereikte vrijheid.

Hij citeert vervolgens Etty Hillesum:

Ik heb daar zo sterk ervaren, hoe iedere atoom haat, aan deze wereld toegevoegd, haar onherbergzamer maakt, dan zij al is. (HVW, 629. Brief 23.)

Het bijwoord ‘daar’ verwijst naar kamp Westerbork.

Het is om deze reden dat Etty niet wil haten, vervolgt de bisschop: ‘zij beheerst haar verlangen dat zij ‘vastketent’ in een geloof in de menselijkheid, dat de Bron waaruit zij put (= de opgegraven God) aan haar onthult.’ En hier citeert de kerkelijke hoogwaardigheidsbekleder opnieuw uit het dagboek:

Es würde aber schon genügend sein, wenn es nur einen Menschen gäbe, der wert ist “Mensch” zu heißen, um an den Menschen, an die Menschheit zu glauben. (HVW, 19.)

Hij vermeldt niet dat dit een aantekening is van Julius Spier en door Hillesum in het Duits genoteerd. Iemand die het dagboek er niet op naslaat of het niet zeer goed kent, beschouwd het als een citaat van Etty Hillesum. Natuurlijk blijkt uit de dagboekpagina dat zij volledig achter die opvatting stond. Maar of zij dezelfde directe relatie legde als de theoloog: met de Bron = de opgegraven God, lijkt mij niet vol te houden. In elk geval helpt deze stap in de bisschoppelijke redenering om de conclusie naderbij te brengen.

Bisschop Staglianò: Jezus-mystiek

Ik geef nu de afsluitende alinea van de bisschop:

En je hart springt werkelijk op van vreugde als we bedenken hoe zij er in slaagde – deze jonge vrouw die nooit voet zette in een kerk en zelden in een synagoge – om deze hoge toppen te bereiken van de mystiek van Jezus, van Zijn menselijkheid (Dit is Mijn geliefde Zoon, in Wie Ik Mijn welbehagen heb!): de liefde voor zijn vijanden.

Bisschop Antonio Stagliano citeert uit Matteüs 3: 16-17, een tekst die Hillesum onder ogen had gehad. Zij schrijft immers: ‘Na het ontbijt begonnen met Mattheüs, nu iedere ochtend, systematisch.’ (HVW, 337.) Maar ik durf het te betwijfelen of zij zich deel voelde van de Jezusmystiek zoals de bisschop zijn lezers wil doen geloven.

‘Schoot’ en naamsbekendheid

Ik besluit met een enkele opmerking.

Het woord ‘schoot’ komt niet voor in het artikel. De bisschop gebruikt de metafoor slechts in zijn titel. Een authentieke teaser. De bedoeling lijkt mij duidelijk: de Joodse Esther Hillesum, de ster, is teruggekeerd in de schoot van de moederkerk. Let wel: de rooms-katholieke moederkerk.
In de Grande Dizionario della lingua italiana, 21 delen, 22.700 pagina’s, vergelijkbaar met het Nederlandse WNT, wordt het lemma ‘grembo’ gedefiniëerd en geïllustreerd met behulp van een honderdtal verwijzingen.
De toon van het artikel, het familiaire gebruik van alleen de voornaam ‘Etty’, de verwijzing naar het dagboek + paginanummer zonder verdere bibliografische informatie, geven te verstaan, dat de schrijver weet dat het werk en de persoon van Etty Hillesum bij de lezers van L’Osservatore romano bekend zijn. Dit is een terechte veronderstelling. Zie bijvoorbeeld mijn artikel over paus Benedictus XVI.

Go to top

Aantekeningen bij Schoot van Etty Hillesum

Ter vergelijking geef ik hier de Spaanse vertaling waarin men koos voor het woord ‘pozo’: ‘Dentro de mi hay un pozo muy profundo. Y ahi dentro está Dios.’ Zie Etty Hillesum, Obras completas, 1941-1943. Burgos: Editorial Fonte, 2020, p. 187.)
Klik hier voor de Italiaanse tekst van het artikel van bisschop.
Klik hier voor een wikipediapagina over de bisschop van Noto.

10 juli 202124 december 2023

Publicaties over Etty Hillesum in het Italiaans

Over Etty Hillesum en haar werk verschenen in het Italiaanse taalgebied enkele honderden publicaties. Dat begon in de tweede helft van de jaren tachtig van de twintigste eeuw. Ik denk dan aan drie soorten teksten: artikelen (in dag- en weekbladen, in tijdschriften en hoofdstukken in boeken niet exclusief aan Hillesum gewijd), scripties en dissertaties, en monografiën. In de laatste categorie komen we uit op een zestigtal boeken. Welnu, deze pagina ‘Publicaties over Etty Hillesum in het Italiaans’ heb ik alleen de titels uit de laatst genoemde categorie bij elkaar gezet. Verder de speciale nummers van tijdschriften én het enige, fraai geïllustreerde kinderboek van Matteo Corradini (zie mijn blogpost) dat in 2017 het licht zag. Daarna volgen de vertalingen uit het Frans, Engels en Nederlands. Vooral uit het Frans werd – vanwege de culturele nabijheid – nogal wat vertaald. Het overzicht geeft in elk geval aan, dat Italië een belangrijke rol speelt in de internationale Etty Hillesum receptie.

Publicaties in het Italiaans

Adinolfi, Isabella. 2011. Etty Hillesum. La fortezza inespugnabile. Un persorso etico-religioso nel dramma della Shoah. Prefazione di Giancarlo Gaeta. Il Melangolo, Genova.
Angeli, Sylvia. 2011. Etty Hillesum. Le pratiche di scrittura come trasformazione. Edizioni universitarie romane, Roma.
Barban, Alessandro e Antonio Carlo Dall’Acqua. 2012. Etty Hillesum. Osare Dio. Cittadella, Roma, 2013².
Bonanate, Mariapia. 2012. Io sono qui. Il mistero di una vita sospesa. Mondadori, Milano.
Bovo, Giuseppe. 2009. Il dodicesimo quaderno. Gli ultimi 83 giorni di Etty Hillesum ad Auschwitz. La meridiana, Molfetta.
Breggia, Luciana. 2011. Parole con Etty. Un itinerario verso il presente. Introduzione di Gabriella Caramore. Claudiana, Milano.
Brogi, Franco. 2020. Di questi tempi. Rileggendo Etty Hillesum al tempo del Coronavirus. Toscana Oggi, Firenze.
Claveria, José. et al (a cura di). 2019. Etty Hillesum. Il cielo vive dentro di me. Società Editrice Fiorentina, Firenze.
Coccia, Maria. 2014. Etty Hillesum. L’amore oltre la giustizia. Prefazione di Angela Ales Bello. Edizioni universitarie romane, Roma.
Dobner, Cristina. 2012 . Il volto. Principio di interiorità: Edith Stein, Etty Hillesum. Marietti, Genova.
Epicoco, Luigi M. 2013. Etty Hillesum. Introduzione ad una donna. Tau editrice, Todi. [La prima edizione uscì con un titolo diverso: Il Dio salvato. Etty Hillesum tra storia e profezia, Nova itinera, Roma 2006, e comprende una bibliografia e alcune illustrazioni.]
Ferri, Edgarda. 2017. Un gomitolo aggrovigliato è il mio cuore. Vita di Etty Hillesum. La nave di Teseo, Milano.
Fimiani, Antonella. 2017. Donna della parola. Etty Hillesum e la scrittura che dà origine al mondo. Apeiron Editori, Sant’Oreste.
Fisogni, Primavera. 2019. La profondità del bene. Etty Hillesum e la metafisica della vita buona nei tempi bui.
Gaeta, Giancarlo. 2012. Il privilegio di giudicare. Scritti su Etty Hillesum. Apeiron Editori, Sant’Oreste, 2016.
Gentilini, Antonio. 2014. «Sarò io ad aiutare Dio». Il cammino spirituale di Etty Hillesum. Àncora, Milano.
Gomel, Sara. 2020. Parole mie con voce tua. Etty Hillesum e l’esperienza del raccontarsi. Castelvecchi, Roma.
Iacopini, Beatrice e Sabina Moser. 2009. Uno sguardo nuovo. Il problema del male in Etty Hillesum e Simone Weil. Edizioni San Paolo, Milano. [Het eerste deel gaat over Etty Hillesum.]
Lerro, Lucrezia. 2016. Il contaggio dell’amore. Etty Hillesum e Julius Spier. Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo.
Marcolivio, Pia. 2005 Forme del destino. Etty Hillesum. Prefazione di Francesco Fistetti. Palomar, Bari.
Mazziotti, Maria Pia e Gerrit Van Oord (Cur.). 2002. Etty Hillesum. Diario 1941-1943. Un mondo ‘altro’ è possibile. Apeiron Editori, Sant’Oreste.
Merlatti, Graziella. 2013. Etty Hillesum. Un cuore pensante, Àncora Editrice, Milano, 1998¹.
Miconi, Emanuela. 2015. Etty Hillesum. La forma perfetta. Prefazione di Roberto Celada Ballanti. Il Margine, Trento.
Neri, Nadia. 1999. Un’estrema compassione. Etty Hillesum testimone e vittima del Lager. Bruno Mondadori, Milano. Ristampa: Borla, Roma, 2011.
Noccelli, Maria Giovanna. 2004. Oltre la ragione. Risonanze filosofiche dal pensiero e dall’itinerario di Etty Hillesum. Apeiron Editori, Sant’Oreste.
Pantanella, Giorgio. 2012. Etty Hillesum. La ragazza che ospitò Dio. Pazzini Editore, Villa Verucchio.
Romeo, Enzo. 2017. Diari a confronto. Anna Frank e Etty Hillesum. Trad. it. Stefano Musili, Ancora, Roma.
Rotondo, Arianna. 2021. Uno zaino già pronto per il viaggio. Scritti su Etty Hillesum. Duetredue, Catania.
Scarsato, Fabio. 2013. Francesco d’Assisi e Etty Hillesum. Edizioni Messaggerie, Padova.
Semeraro, Fratel MichaelDavide. 2005. Etty Hillesum: Dio matura. Un viaggio in quaranta tappe. Prefazione di André Louf. Edizioni La Meridiana, Molfetta.
Semeraro, Fratel MichaelDavide. 2013. Etty Hillesum. Umanità radicata in Dio. San Paolo, Milano.
Tommasi, Wanda. 2002. Etty Hillesum. L’intelligenza del cuore. Edizioni Messaggero, Padova 2002.
Van Oord, Gerrit (a cura di). 1990. L’esperienza dell’altro. Studi su Etty Hillesum. Apeiron Editori, Sant’Oreste.
Van Oord, Gerrit (a cura di). 2013. Etty Hillesum. Studi sulla vita e l’opera. Apeiron Editori, Sant’Oreste.

Speciale nummers van tijdschriften

Deriù, Marco (a cura di). 1996. La resistenza esistenziale di Etty Hillesum. Alfazeta 60, Edizione Istituto storico della resistenza, Parma.
Terzi, M.G. (a cura di). 2000. Il pensiero di un’estrema passione. Atti degli incontri di Torino su Etty Hillesum.
Bolpin, Carlo. (a cura di). 2014. Etty Hillesum. … Solo per amore. Esodo, Mestre.

Kinderboeken

Corradini, Matteo. 2017. Siamo partiti cantando. Etty Hillesum, un treno, dieci canzoni. rueBallu, Palermo.

Vertalingen uit het Frans

Berger, Karima. Anime attente. Dialogo con Etty Hillesum. Paoline, Milano.
Bériault, Yves. 2013. Etty Hillesum. Testimone di Dio nell’abisso del male. Paoline, Milano.
Dreyer, Pascal. 2000. Etty Hillesum. Una testimonianza del Novecento. Con una nota di Marcella Filippa. Roma. Trad.it. Roberto Cincotta. Titolo originale: Etty Hillesum. Une voix bouleversante, Desclée de Brouwer, Paris 1997.
Ferrière, Pierre e Isabelle Meeus-Michiels. 2006. Etty Hillesum. Paoline, Milano.
Frank, Evelyn. 2005. Con Etty Hillesum. Alla ricerca della felicità, un cammino inatteso, Gribaudi Editore, Milano. Trad.it. Titolo originale: Etty Hillesum. Dans la quête du bonheur, un chemin inattendu. Une lecture d’Une vie bouleversée et des Lettres de Westerbork, Editions Labor et Fides, Genève 2002.
Germain, Silvie. 2000. Etty Hillesum. Una coscienza ispirata, Edizioni Lavoro, Roma. Trad.it. Maurizio Ferrara. Titolo originale: Etty Hillesum. Édition Pygmalion / Gérard Watelet à Paris 1999.
Granstedt, Ingmar. 2003. Ritratto di Etty Hillesum, Paoline Editoriale, Milano. Trad.it. Laura Passerone. Titolo originale: Portrait d’Etty Hillesum, Desclée de Brouwer, Paris 2001.
Lebeau, Paul. 2000. Etty Hillesum. Un itinerario spirituale. Amsterdam 1941 Auschwitz 1943, Paoline Editoriale, Milano. Trad.it. Laura Passerone. Org.: Etty Hillesum. Un itinéraire spirituel. Amsterdam 1941-Auschwitz 1943. Fidélité/Editions Racine, Bruxelles 1998.

Vertalingen uit het Engels

Woodhouse, Patrick. 2010. Credo in Dio e negli uomini. Storia di Etty Hillesum. Prefazione di Rowan Williams. Arcivescovo di Canterbury. Lindau, Torino 2010. Trad.it. Gianluca Perrini. Titolo originale: Etty Hillesum. A Life Transformed, Continuum, London / New York 2009.

Vertalingen uit het Nederlands

Smelik, Klaas A.D. 2013. Il concetto di Dio in Etty Hillesum. A cura di Gerrit Van Oord. Apeiron Editori, Sant’Oreste.
Smelik, Klaas A.D. 2014 Odio e inimicizia in Etty Hillesum. A cura di Gerrit Van Oord. Apeiron Editori, Sant’Oreste.
Van den Brandt, Ria. 2011. Etty Hillesum. Amicizia, ammiratori, mistica, Apeiron Editori, Sant’Oreste 2011. A cura di Gerrit Van Oord. Trad.it. Claudia Palermo (cap. III), Gerrit Van Oord (cap. I e II).

Go to top

Voor de algemene Bibliography zie hier.