Het dagboek van Etty Hillesum als inspiratiebron voor beeldende kunst, literatuur, muziek, theater, voordrachten en natuurlijk zeer veel non-fictie. En nu dan een lied van de zanger Juri Camisasca die in het Italiaans ‘cantautore’ wordt genoemd: hij schrijft en zingt zijn eigen composities. Hij heeft een Lied aan Etty Hillesum opgedragen. Hij noemde het Vite silenziose, Zwijgzame levens, en is één van de dertien songs van zijn nieuwe album ‘Cristogenesi’ uit 2021.
Het lied over Etty Hillesum kan men beluisteren op Youtube. Zie hier de videoclip. Ik heb de liedtekst overgenomen en vertaald. Het is een vrij letterlijke vertaling, zonder poëtische pretenties. Na de tekst vertel ik eerst iets over de zanger en vervolgens citeer ik uit een lang interview met de zanger de citaten waarin hij over Etty Hillesum spreekt.
Zwijgzame levens
Ik verbeeld je mij het liefst
als een wolk aan de hemel
met gepassioneerde ogen.
Ze waren ijskoud die kampen
met glimmend prikkeldraad
in een waanzinnig verhaal.
Op elk moment in jezelf
deze wijkplaats van vrijheid
was je gekeerd.
Met je stem vol van liefde
voor de mens en het leven
herhaalde je telkens weer:
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Slechts weinig heb ik nodig
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Tussen zwijgzame levens
Etty Hillesum
Etty Hillesum
Om onder je volk te verkeren
en met hen hun lot te delen
heb je bittere dagen gekend.
Als je voor iemand bidt
deel je met hem je krachten
verlicht je zijn vleugels.
Jouw gedachten
als parels uit de zee
hebben ons bereikt.
Alleen als een gewonde engel
met je stem vol van leven
hoor ik nog altijd luid je stem
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Slechts weinig heb ik nodig
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Tussen zwijgzame levens
Etty Hillesum
Etty Hillesum
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Er zijn is mij voldoende
Te leven is mij genoeg
Etty Hillesum
Over de zanger
Juri Camisasca (spreek uit: Kamisàska) (1951) begon aanvang jaren zeventig van de twintigste eeuw als rockzanger. Maar al vrij snel begon hij op te treden met de later beroemd geworden Franco Battiato (1945-2021). Hun vriendschap en regelmatige samenwerking duurde tot de dood van Battiato. Eind jaren zeventig kwam er een ingrijpende spirituele keer in Camisasca’s bestaan. Hij trad in een benedictijner klooster. De muziek liet hem echter niet los en in 1988 beklom hij opnieuw het podium. En opnieuw met Battiato. Het klooster liet hij achter zich, maar muzikaal is hij zeer actief: componeert, schrijft en zingt. Camisasca woont in een dorpje op een helling van de Etna op Sicilië.
Interview met Camisasca
Het rooms-katholieke nationale dagblad Avvenire publiceerde op 17 december 2021 een lang interview met Camisasca. De aanleiding was het verschijnen van het eerder genoemde nieuwe album Cristogenesi. In het gesprek gaat de zanger ook in op het lied dat hij heeft opgedragen aan Etty Hillesum. Ik citeer zijn uitspraken over haar.
Wij moeten niet buiten onszelf zoeken naar de grootste schat die wij in ons hebben, de liefde die compassie wordt. Die zoektocht is een grote opgave, maar het is de enige weg, daarvan ben ik absoluut overtuigd. […] Als we met onszelf in vrede leven, dragen we die vrede ook aan anderen over, en ook de wereld zoekt dan de vrede […].
Daarom heb ik een lied aan Etty Hillesum willen opdragen. Het verhaal van haar leven en haar woorden hebben op mij altijd grote indruk gemaakt. Innerlijk voelde ik bij het schrijven dezelfde impulsen als bij het werken aan De Karmel in Echt, het lied ter herinnering aan Edith Stein.
Het lied over Edith Stein is van 1999. Hillesum schrijft op 20 september 1942 in dagboek over de aanwezigheid van Stein en haar zuster in kamp Westerbork. En over ‘de pater met de onvertroebelde ogen en de grove handen, die de com. revolutie voorspelde. 15 jaren was hij niet – uit z’n klooster geweest.’ (HVW, p. 554.) Het is niet mijn bedoeling om een verband te suggereren. Camisasca zegt verder over Hillesum:
Ondanks haar leven in de onmenselijke omstandigheden van de nazikampen, was zij toch in staat het bestaan te waarderen. Hoe vaak zegt ze niet in haar dagboeken: het leven is mooi… Dat zij zich in deze hel bevond, weerhield haar er niet van geboeid te zijn door een uitkomende bloem of een blauwe hemel. Zij was in staat in het kleinste detail van het leven het wonder te zien.
De wijkplaats
Dan vraagt de interviewer een commentaar op de versregels ‘Op elk moment in jezelf / deze wijkplaats van vrijheid / was je gekeerd.’
Precies. Zo zouden wij allemaal moeten doen. De mensheid is de planeet waarop wij leven aan het verwoesten. Maar net als Etty Hillesum geloof ik, dat er altijd een mogelijkheid bestaat om de schoonheid te zien. En dat ondanks de nieuwe comunicatiemiddelen die het tegendeel beogen. Ze verspreiden zonder pauze de agressiviteit en het verbaal geweld die onze ziel vergiftigen. […] Als we niet naar de schoonheid van het leven kijken, dan komen we er niet uit. Vandaar dat het cultiveren van de spiritualiteit de enige weg is. En voor mij is dat de christelijke spiritualiteit.
Het woord ‘schoonheid’ is bij Camisasca geen esthetische categorie. Hij verwijst met schoonheid naar de betekenis die Hillesum er aan geeft. Als voorbeeld: ‘Ik onderging met vreugde, hoe Gods wereld, ondanks alles, toch schoon is.’ (HVW, p. 25.) En: ‘[…] dat ik het leven tòch schoon zou blijven vinden, altijd, ondanks alles.’ (HVW, p. 320.). Het leven is, ondanks alles, waard geleefd te worden. Het is, ondanks alles, betekenisvol.
Aantekeningen bij een Lied aan Etty Hillesum
- Voor de website van Juri Camisasca hier. De pagina wikipedia over Juri Camisasca is hier. Het complete interview in het dagblad Avvenire staat hier. Nog een voorbeeld van een interview uit 2016 hier. Allemaal in het Italiaans.
- Klaas A.D. Smelik schreef mij, dat de Franse zanger Gildas Delaporte (1964-2020) in 2016 een lied over Etty Hillesum maakte. Zie hier.
- Zie voor de citaten uit Hillesums dagboek: Etty Hillesum, Het verzameld werk, Balans: Amsterdam, 2021. Afgekort als HVW. Voor details hier. Raadpleeg desgewenst de website Cahiers Etty Hillesum gewijd aan het wereldwijde onderzoek over haar.
- Voor andere artikelen op dit weblog over Etty Hillesum in Italië klik hier.
