De kwestie: De dood van Etty Hillesum, in Auschwitz-Birkenau of elders werd na de publicatie van de dagboeken en brieven lange tijd niet aan de orde gesteld. Toch was het vanaf het begin onduidelijk wanneer en op welke manier Etty Hillesum om het leven kwam.
De vraag leeft echter bij Hillesum-lezers. Men vraagt zich af wat er is gebeurd. Men legt de vraag ook voor aan Hillesum-onderzoekers in de veronderstelling dat zij meer weten. Dat zij over meer historische informatie beschikken. Het verontrust hen geen details te kennen. Het is immers menselijk te willen weten hoe je geliefde, een familielid, een goede vriend aan zijn of haar einde kwam. Natuurlijk weet iedereen wel zo ongeveer hoe het eraan toeging in het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Maar dat is niet genoeg. Men wil zo precies mogelijk weten hoe zij en haar ouders en Mischa om het leven kwamen. Helaas is er wat Etty Hillesum aangaat slechts één antwoord mogelijk: we weten het niet.
Wat we wel weten
In de zesde bijgewerkte editie (september 2012) van de nagelaten geschriften vermeldt Klaas Smelik het volgende:
Volgens het Rode Kruis zou Etty op 30 november 1943 in Auschwitz zijn omgekomen, haar broer Mischa op 31 maart 1944, in KZ Warschau. Deze data zijn echter slechts bij benadering. Het is niet onwaarschijnlijk dat beiden reeds eerder aan de onmenselijke ontberingen zijn bezweken. (Het werk, xviii.)
Tot op dit moment zijn geen getuigenissen, documenten of andere bronnen overgeleverd die ons meer zouden kunnen vertellen.
Het Rode Kruis
Het Rode Kruis heeft de in het citaat genoemde data vastgesteld op grond van inschattingen over wat zich heeft afgespeeld in de kampen en welke overlevingskansen de slachtoffers hadden. De Nederlandse wetgeving van na de oorlog bepaalde dat van elke vermiste, na het verstrijken van een zekere periode, een overlijdingsdatum moest worden vastgesteld en geregistreerd. Het overlijden verkreeg op die manier jurische waarde, weliswaar van formeel-jurische aard, maar essentiëel voor de rechten van de (eventuele) nabestaanden. Over deze kwestie kan informatie worden ingewonnen op de website oorlogsgetroffenen. Het thema is daar opgenomen onder de naam Verificatieonderzoek en wordt uitgebreid behandeld. Ook een bezoek aan het Nationaal Archief kan nuttig zijn.
Na het vertrek
Enerzijds hebben we de vraag wat er precies is gebeurd na het vertrek van Etty Hillesum en haar familie (zonder Jaap) uit kamp Westerbork op 7 september 1943. Anderzijds de juridische aspecten, die daarover geen uitsluitsel geven. Op eerste vraag kan geen antwoord komen. We weten niets van wat zich in de trein en in het vernietigingskamp met betrekking tot de Hillesums heeft afgespeeld. Het is zelfs denkbaar dat Etty Hillesum elders is overleden, bij voorbeeld door uitputting in een van de vele satellietkampen waar zij mogelijk gedwongen was te werken. Vast staat alleen dat de Hillesums niet terugkeerden. Na de oorlog registreerde men het gezin juridisch gezien als vermist. Na het verlopen van de vastgestelde termijn maakte het Rode Kruis voor elk van hen een een akte op. Daarin nam men de geschatte overlijdensdatum op.
De ouders
Op grond van wat er met andere slachtoffers van het naziregime in Auschwitz en elders is gebeurd, kunnen we ons wel een zekere voorstelling maken van het lot dat de ouders van Etty Hillesum heeft getroffen. Zij werden waarschijnlijk op zaterdag 10 september 1943 reeds ter dood gebracht, omdat zij vanwege hun leeftijd behoorden tot de categorie voor slavenarbeid onbruikbaren.
Mischa en Etty
Voor Mischa en Etty Hillesum gold dat niet. Zij waren potentieel geschikt voor arbeid (criteria: leeftijd en jonge vrouw zonder kinderen). In zijn boek Mischa’s spel stelt de historicus Jan Willem Regenhardt de interessante historische hypothese voor, dat Mischa Hillesum na enige tijd uit kamp Auschwitz naar Warschau zou zijn gedeporteerd om daar werk te verrichten. Helaas blijft het ook in zijn boek bij een reeks veronderstellingen, die zonder een adequate historische ondersteuning aan de lezer worden voorgezet.
Voor zijn zuster Etty is een dergelijke hypothese zelfs niet te formuleren. Het lijkt voorlopig het meest redelijke aan te nemen dat de plaats van overlijden Auschwitz-Birkenau was, omdat ze daar is aangekomen. De datum laten we voor wat hij is: van formeel-bureaucratische aard, ook al omdat ik niet bij voorbaat wil uitsluiten dat zij ná 30 november 1943 is omgekomen, bij voorbeeld in januari 1944, of reeds in de loop van september 1943.
Aantekeningen bij De dood van Etty Hillesum
- Etty Hillesum, Het werk 1941-1943. Uitgegeven onder redactie van Klaas A.D. Smelik. Tekstverzorging door Gideon Lodders en Rob Tempelaars. Zesde herziene en aangevulde druk. Balans, Amsterdam, 2012. Details: Het Werk.
- Jan Willem Regenhardt, Mischa’s spel en de ondergang van de familie Hillesum. Balans, Amsterdam, 2012.
Gerrit Van Oord, “Historie en legende rondom het gezin van Louis Hillesum. Een beschouwing over Mischa’s spel en de ondergang van de familie Hillesum.” In Etty Hillesum in perspectief. (Etty Hillesum Studies 4.), Academia Press, Gent, 2012, 139-152. (Met literatuurverwijzingen.) Zie hier voor een overzicht van de serie.
