Over het thema Etty Hillesum en de jonge Stalin heeft nog niemand een opstel geschreven. Wat volgt is niet meer dan een eerste verkenning.
Een telefoontje
In oktober 2010 ontving ik een email van een Italiaanse historicus van de fotografie. Hij vroeg of ik wist wie de drie heren waren wier portretten Etty Hillesum op de muur van haar kamer in de Gabriël Metsustraat had bevestigd.
Dit is een van de twee ons bekende foto’s van Etty Hillesum in haar kamer. Waarschijnlijk te dateren in 1937. Op deze foto staan in totaal vijf portretten van mannen afgebeeld: drie aan de wand en twee ingelijst op de tafel naast de rechterarm van Etty Hillesum. Het staat nu vast dat de heer met de baard en de geblokte (?) sjaal de jonge Stalin is. Wie de andere vier heren zijn is mij onbekend. Heel lang heb ik gedacht dat het derde portret van boven de dichter Rainer Maria Rilke voorstelde, maar na vergelijking met andere foto’s van Rilke lijkt het mij erg onwaarschijnlijk. De jacht op de identiteiten van de mannen aan de muur is geopend.
Foto’s van de jonge Stalin
De twee signalementfoto’s werden hierboven werden gemaakt bij zijn arrestatie in 1902. Beide foto’s werden mij opgestuurd door Pino Blasone, die ik voor deze interessante vaststelling hartelijk dank. Hij gaf mij ook de bron: het boek uit 2007 van Simon Sebag Montefiore over de jonge Stalin, vertaald in het Italiaans in 2010. Ik kende het boek van Montefiore niet. Vorige week kreeg ik eindelijk de vertaling in handen en kon vaststellen dat Blasone gelijk had. Eind oktober had ik de foto’s overigens ook al op het internet gevonden. Bovendien staat een van de foto’s op het omslag van het boek van Montefiore. De precieze datering van de foto’s is niet zo eenvoudig. Het zou ook 1906 kunnen zijn.
Etty Hillesum over de jonge Stalin
Etty Hillesum schrijft in haar dagboek over Stalin op 10 juli 1942, hem op één lijn stellend met Hitler: “De ene keer is het een Hitler en de andere keer voor mijn part Iwan de Verschrikkelijke”. Kunnen we uit deze zin opmaken dat zij zich over de ware aard van Stalin geen illusies maakte? De Stalin van de foto in haar studeerkamer is 24 jaar oud. Hij bracht zijn tijd door met het organiseren van overvallen – waaraan hij zelf trouwns niet of zelden deelnam – om geld bijeen te brengen voor Lenin. Montefiore noemt Stalin in zijn boek een gangster. Het verhaal van de jonge Stalin moge dan niet zo bekend zijn, iedereen weet bij benadering wat hij op latere leeftijd heeft uitgespookt.
Waarom deze foto?
Waarom had Etty Hillesum een jeugdfoto van de ‘gangster’ schuin boven een portret van haar lievelingsdichter Rilke had opgeprikt? Wie naar een antwoord zoekt, dient allereerst met het historische tijdsbestek rekening te houden. In de jaren dertig waren velen in West Europa enthousiast over de ontwikkelingen in het nieuwe Rusland. Talloze journalisten en schrijvers reisden naar het land en publiceerden hun bevindingen. Ook de Nederlandse journalist Philip Mechanicus maakte in het begin in het begin van de jaren dertig een viertal reizen naar de Sovjet Unie (1929, 1931, 1932 en 1934) en rapporteerde over zijn ervaringen en waarnemingen in het Algemeen Handelsblad. Hij werd echter allengs kritischer en een visum voor zijn voorgenomen vijfde reis werd hem geweigerd.
Etty Hillesum zou met Mechanicus in de zomer van 1943 in kamp Westerbork bevriend raken. Rusland zal ongetijfeld onderwerp van gesprek zijn geweest, ook al omdat beiden de taal beheersten. In het Westerbork-dagboek van Mechanicus komt het thema Rusland regelmatig ter sprake.
Wat nu te zeggen over deze foto in verband met Hillesum? Weinig naar mijn gevoel. Het heeft niet zoveel zin te gissen naar wat Hillesum over Stalin dacht; in haar dagboeken en brieven treffen we niets aan waarop we onze oordelen zouden kunnen baseren. De enige voorzichtige conclusie kan zijn, dat Hillesum voor de gang van zaken in Rusland een grote belangstelling had en niet vooringenomen was. Met vragen over het Rusland van voor 1917 kon zij bij haar moeder terecht, die had immers aan den lijve ondervonden hoe de Tsaren over de joden dachten.
Aantekeningen bij Etty Hillesum en de jonge Stalin
- Simon Sebag Montefiore, The Young Stalin . Een Nederlandse vertaling verscheen in 2007: Stalins jeugdjaren. Van rebel tot rode tsaar.
- Philip Mechanicus, Dagboek uit Westerbork, Amsterdam: Van Gennep, 1964.
Bijgewerkt op 2 november 2020