De allom geliefde Giacoma Limentani schrijfster vertaalster overleed op zaterdag 17 februari 2018 in Rome. Zij zag er negentig jaar geleden op 11 oktober 1927 het levenslicht. Zij is op maandag 19 februari ter aarde besteld op de Joodse afdeling van de 
Romeinse begraafplaats Verano.
Om 12 uur nam men in het overvolle Joodse Tempeltje (Tempietto ebraico) afscheid. Drie rabbijnen en de chazan leidden de dienst. Alle gezangen en gebeden reciteerde men in het Hebreeuws, de toespraken na afloop in het Italiaans.
Na de dienst van ruim een uur volgde men te voet de wagen naar het graf. Rabbijn De Vries schreef daarover: ‘De stoet van een grote menigte mensen, die voldoen aan hun innerlijke behoefte en gewoon te voet de lijkbaar volgen, is het meest imposante getuigenis voor degeen, die heengaat.’ Zo ook de lange stoet op weg van het Tempeltje naar het in gereedheid gebrachte graf waar de rouwenden zich omheen schaarden. Het kaddisj gebed werd gereciteerd en wat aarde uit Israël op de kist gestrooid, die vervolgens werd neergelaten.
Iets Nederlands
Giacoma Limentani kwam al in haar kindertijd met ‘iets Nederlands’ in aanraking. In 1936 begon in Italië de duizelingwekkende carrière van de drie Nederlandse zusters Leschan, die in 1935 in Noord-Italiaanse Turijn verzeild raakten. Zij beoefenden net als hun ouders de acrobatie en zagen zeker geen zangcarrière in het verschiet, ook al waren er in de familie van hun moeder veel musici.
Trio Lescano
Een radio talent-scout ontdekte de meisjes en pijlsnel vormde ze om tot zangeressen, die optraden onder de artiestennaam ‘Trio Lescano’. Hun moeder, Eva de Leeuwe, trad op als zakelijk leidster. Vanwege hun Joodse afkomst kwam er, ondanks het bezit van een ‘ariër’-verklaring en de Italiaanse nationaliteit, in november 1943 een einde aan het in Italië bijzonder geliefde trio. Moeder en dochters doken onder in de provincie en werden ondanks de nazi-klopjachten niet gevonden vanwege de hulp van de locale bevolking.
Ook Giacoma Limentani was ondergedoken. Zij overleefde de vervolgingen in een Romeins klooster.
In het gezin Limentani was de lichte muziek niet alleen geliefd, maar werd zij ook beoefend. De tiener Giacoma was dol op jazz en swing en op dat punt komt het Trio Lescano in zicht. Als meisje leerde zij de liedjes van de radio na te zingen. Mussolini was overtuigd van het enorme propagandistische potentiëel van de radio en bevorderde een zo groot mogelijke verspreiding van apparaten. Een topper in het Lescano repertoir was het liedje Tuli tuli tulipan, een duidelijke verwijzing naar hun geboorteland. Een ander lied: ‘De verliefde pinguïn’ (Il pinguino inamorato), komt aan de orde in Limentani’s eerste roman ‘Bij verstek’ (In contumacia).
De roman Bij verstek
In de roman zetten vier jeugdige fascisten de elfjarige hoofdpersoon onder druk om de schuilpaats van haar vader te verraden. Zij houdt haar mond. De vier voegen haar toe dat haar vader dan bij verstek zal worden veroordeeld. De vier besluiten haar een lesje te leren en verkrachten het meisje in haar eigen huis. Daar was op dat moment behalve zijzelf niemand anders dan haar oma aanwezig, die getuige was van de gewelddaad. De gebeurtenissen spelen zich af kort na de afkondiging van de Italiaanse rassenwetten (zomer 1938).
Niet lang daarna overlijdt haar oma. De elfjarige vertelt aan niemand wat haar was overkomen. De tot trauma uitgegroeide gebeurtenis doortrekt en bepaalt op dramatische wijze het verdere leven van het opgroeiende meisje en vrouw. Limentani giet haar verhaal in de vorm van een autobiografische roman, die bij de publicatie in 1967 veel opzien baarde.
Het Etty Hillesum Seminar in 1988
Het tweede contact met ‘iets Nederlands’ kwam tot stand, toen ik mevrouw Limentani in 1988 uitnodigde om deel te nemen aan het eerste Internationale Etty Hillesum symposium in Rome. Van het bestaan van het Trio Lescano was ik toen nog niet op de hoogte en behalve enkele korte essays kende ik Limentani’s werk niet. Een lid van de Romeinse Joodse gemeenschap, mevrouw Bici Migliau, die ik via een studente in mijn klassen Nederlandse les aan volwassenen had leren kennen, suggereerde mij om haar te vragen.
Limentani zegde toe en werd één van de vijftien sprekers op deze bijeenkomst, die ik in nauwe samenwerking met de toenmalige directeur Ted Meijer op het Nederlands Instituut te Rome had georganiseerd. In haar lezing ging zij in op de Joodse achtergronden van Hillesums dagboek, die zij belichtte vanuit het gezichtspunt van haar eigen levenslange studie en vertalen van teksten uit de Joodse traditie, zoals de Tora en de Midrasj. In de herinnering van de Joodse gemeenschap leeft zij voort als lerares Hebreeuws, de Joodse traditie, cultuur en wijsheid. Met duidt haar aan met de eretitel ‘maestra’.
Lunch met maestra Giacometta
Op een zondag eind oktober 2016 zijn Limentani, een bevriend Romeins echtpaar en ik niet ver van haar huis gaan lunchen. Zo werd onze kennismaking door de toevallige ontdekking van gemeenschappelijke vrienden na achtentwintig jaar hernieuwd. Bij die gelegenheid stelde ik voor haar lezing uit 1988 in het Nederlands te vertalen. Het opstel zal in het najaar van 2018 in deel tien van de serie Etty Hillesum Studies verschijnen. De vertaling draag ik op aan de geliefde Romeinse Joodse ‘maestra’.
Voor de controle van de Joodse terminologie mijn dank aan Klaas Smelik, die in 1988 een van de sprekers op het Etty Hillesum Symposium was.
Aantekeningen bij Giacoma Limentani schrijfster vertaalster
- De drie romans van Limentani zijn: In contumacia (Bij verstek), 1967; Dentro la D (Binnen de D. – de D staat voor Dàlet, de letter uit het Hebreeuwse alfabet), 1992; La spirale della tigre (De spiraal van de tijger), 2003. In 2013 verschenen ze in één boek onder de titel Trilogia.
- Limentani vertaalde uit het Engels een boek van een Nederlandse fotograaf en schrijver die in Rome woonde. Het ging om het boek Sam Waagenaar, Il ghetto sul Tevere. Milaan: Mondadori, 1972. Op de titelpagina de naam van de vertaalster: Giacometta Cantatore Limentani. De achternaam Cantatore was van haar echtgenoot, een galleriehouder in Rome. Zie voor Waagenaar hier.
- Rabbijn Ph. de Vries Mzn, Joodse riten en symbolen, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1968. Voor de geciteerde zin: p. 270.
- Zie voor het Trio Lescano: Gabriele Eschenazi, Le regine dello swing. Il Trio Lescano: una storia fra cronaca e costume, Einaudi, Turijn, 2010.
- De zusters bleven in Nederland lang onbekend. Toenke Berkelbach maakte een radioportret voor de VPRO. Zie ook wikipedia
Naschrift in augustus 2021. De vertaling van de lezing verscheen in 2018:
Giacomo Limentani, ‘De taal van het lichaam’. In: Etty Hillesum en de contouren van haar tijd, (eindred. Klaas A.D. Smelik). [Etty Hillesum Studies, 10 – Omslag] Oud-Turnhout: Gompel & Svacina, 2018, pp. 157- 165. Oorspr. ‘Il linguaggio del corpo’. Vertaling van Gerrit Van Oord. Ik heb de vertaling ingeleid met een profielschets: Gerrit Van Oord, ‘Vertalen en vertellen: Giacoma Limentani’. In: Idem, pp. 153-155. Zie hier de website van Cahiers Etty Hillesum.