Een zondagavond in de provincie
Op zondag 30 januari 2011 bracht men Etty Hillesum in Sezze op het toneel. De toneelgroep Le colonne zette het toneelstuk op de planken. Het provinciestadje Sezze ligt niet ver van Latina, halverwege tussen Rome en Napels, op een heuvel op 316 meter boven de zeespiegel. Sezze is beroemd om zijn artisjokken die je er op allerlei manieren kunt eten. De artisjok wordt ook in de traditionele Joodse Romeinse keuken bereid. Een bijzonder gerecht, maar dit terzijde.
De voorstelling werd gegeven in het kader van de herdenking van de bevrijding van Auschwitz. In het hele land vinden in de laatste week van januari elk jaar ontelbare bijeenkomsten plaats op scholen, in parochies, maar er zijn ook talloze toneel- en filmvoorstellingen. Teveel om op te noemen. Ook de Italiaanse radio en televisie besteden zeer veel aandacht aan deze gedenkwaardige dag.
Monologen
De toneelvoorstellingen die ik tot nu toe heb gezien waren monologen. Ik herinner mij de eerste uit de jaren tachtig die was geschreven en werd gespeeld door de Nederlandse regisseuse en actrice Annet Henneman uit Volterra. Zij presenteerde haar toneelstuk in 1989 op het toenmalige Nederlands Instituut te Rome.
In de jaren daarna heb ik minstens vijf of zes steeds nieuwe uitvoeringen van Italiaanse actrices bijgewoond. En ik heb er verschillende gemist omdat ze in steden als Turijn of Milaan werden opgevoerd en ik niet altijd in de gelegenheid was om op reis te gaan.
Nu dan Sezze. Gelukkig niet zo ver van huis. Een stadje op een heuvel. Net als de plaats waar ik woon, ook al is Sezze acht keer zo groot als Sant’Oreste met zijn drieduizend inwoners.
Kennismaking
Mij was gevraagd vooraf even langs te komen in de kleedkamer. Ik vond er de regisseur Giancarlo Loffarelli en de drie acteurs in een opgewekte stemming bijeen. Eerst iets over de regisseur die van het stuk tevens de auteur is. Geboren in 1961 begint de dramaturg en schrijver vanaf 1990 aan de weg te timmeren. Hij schrijft en regisseert een achttal stukken, wint enkele onderscheidingen en twee van zijn recente werken zijn vertaald in het Frans, Turks en Russisch. Zijn stuk over Aldo Moro (2008) werd zeer goed ontvangen.
In zijn jongste creatie “Etty Hillesum” speelt Loffarelli de rol van Julius Spier. Spier wordt in een positieve rol op de planken gebracht. Dat had ik nog niet eerder gezien. De rol van Etty Hillesum wordt met verve gespeeld door Marina Eianti. De andere twee acteurs, Luigina Ricci en Federico Ciarlo, nemen diverse personages voor hun rekening. Gevieren presenteren ze op effiënte en boeiende wijze het verhaal van Etty Hillesum. Loffarelli en Eianti bijna altijd in de rol van Spier en Hillesum.
De geschiedenis verteld
De historische context wordt door de vier acteurs gezamenlijk gepresenteerd. Zij trekken zich terug uit hun rol en ‘vertellen’ het gezin Hillesum, de jeugd van Etty, haar studie en haar liefdes in Amsterdam, de Duitse inval, de bezetting, de anti-Joodse maatregelen, de vervolgingen, de razzia’s, kamp Westerbork, de transporten, de revue, de deportatie… En binnen dit kader worden dan de relaties Hillesum-Spier, Hillesum-Wegerif, Hillesum-anderen aan de orde gesteld en uitgewerkt. Opmerkelijk vond ik de scène waarin een confrontatie tussen Werner Sterzenbach en Etty Hillesum over het onderwerp vluchten en onderduiken tot stand komt. Bijzonder indrukwekkend was de scène waarin de passage in de brief van 24 augustus 1943 wordt uitgebeeld waarin Etty Hillesum de stervende man beschrijft die sjeimes zegt over zichzelf (Etty. De nagelaten geschriften, 693). De vier acteurs reciteerden in koor het gebed, in het hebreeuws en in het Italiaans.
Geen decor
Er was geen decor, de acteurs stond alleen de plankenvloer van het toneel ter beschikking. Hun attributen waren beperkt tot elk een koffer die bij wijlen werd gebruikt om op te zitten. Op een bepaald moment – iets over de helft van
de speeltijd – hebben de acteurs zich op het toneel omgekleed. De acteurs dragen nu gestreepte gevangeniskleding gestoken. Met een gele ster. Een gewaagde stap. We weten immers dat de geïnterneerden in kamp Westerbork hun burgerkleding droegen.
Gaandeweg bleek dat de tekst niet alleen debet was aan de Italiaanse vertalingen van Het verstoorde leven en de brieven uit de Balans editie van 1986 (Brieven 1942-1943), maar dat de auteur ook een aantal noties uit andere teksten heeft verwerkt. Voor de muziek heeft hij zich niet beperkt tot Telemann, maar bij de scènes over het theater in Westerbork stukjes Duitse cabaretmuziek laten horen.
Educatieve waarde
Het stuk “Etty Hillesum” heeft zonder twijfel de educatieve waarde die nodig is om de weg naar een serie optredens voor middelbare scholieren te vinden. Onder de ongeveer 200 toeschouwers die de voorstelling zondagavond bijwoonden, zal het aantal mensen dat Hillesums dagboek had gelezen niet groot zijn geweest. Ik ben er echter zeker van dat het stuk zoals het door de toneelgroep Le colonne op de planken is gezet, het verhaal van Etty Hillesum en het lot van haar volk in hun geheugen heeft gegrift.
Kortom, een mooie en rijke voorstelling, met liefde, zorg en toewijding gespeeld, met een sterk ritme en een coherent verhaal, getooid door slechts enkele visuele elementen en bijna volledig toegesneden op het woord. Mij dunkt dat Loffarelli Etty Hillesums totale liefde voor het geschreven en het gesproken woord in zijn theatrale versie volledig tot haar recht heeft laten komen. En daarvoor dank.
