In dit stukje leg ik een verband tussen een beeld van de fotograaf Roman Vishniac, Etty Hillesum en prikkeldraad. Het prikkeldraad en zijn simili zijn geliefde middelen van dictaturen of fanatieke ordehandhavers.
Tentoonstelling van Roman Vishniac in Amsterdam
In het Joods Historisch Museum in Amsterdam loopt vanaf 4 april 2014 een overzichtstentoonstelling van de in Rusland geboren fotograaf Roman Vishniac (1897-1990). Hij werd bekend door zijn foto’s van het joodse leven in Oost-Europa in de jaren dertig, maar hij fotografeerde bijvoorbeeld ook in het Joodse Werkdorp in de Wieringenmeer in 1939. Vanaf de jaren twintig werkte hij in Berlijn. Daar groeide hij uit, volgens conservator Maya Benton, tot een professionele fotograaf. Bij een van de foto’s die in de inleidende video worden getoond, moest ik denken aan het volgende citaat uit één van Etty Hillesums brieven:
Het prikkeldraad is maar een kwestie van opvatting. ‘Wíj achter prikkeldraad’, wees eens een onverwoestbare oude heer met een melancolieke uiting van de hand, ‘zíj daar leven toch zeker achter prikkeldraad’, en hij wees in de richting der hoge villa’s, die als bewakers staan aan gene zijde der afrastering. (Het Werk, 620)
Roman Vishniac in Berlijn
De onderstaande foto maakte Vishniac begin jaren dertig in de dierentuin te Berlijn. Het is niet vreemd dat Benton voor deze bijzondere foto in de presentatievideo de aandacht vraagt en bekommentarieert. Zij zegt, dat ‘it looks like the people are behind bars’. Zij brengt met deze opmerking een thema ter sprake dat zij verder echter niet uitdiept. Het gaat om de kwestie van het perspectief vanwaaruit mensen waarnemen en waaraan zij bepaalde overtuigingen of ideeën koppelen.
De impliciete vraag van Benton is: ‘wie bevindt zich achter de afrastering?’ Maar om die vraag te kunnen stellen, moet men afstand nemen van het gegeven dat poolberen in dierentuinen niet vrij rondlopen. Dat gebeurde noch in de jaren dertig noch vandaag de dag. Dat gebeurte noch in het toenmalige Berlijn noch in het hedendaagse Rome, om een andere beroemde dierentuin te noemen. Neemt men van deze aanname geen afstand, dan verliest de vraag ‘wie bevinden zich achter de tralies’ alle betekenis en wordt een absurde vraag. Wie de vraag stelt, heeft daar dus een bedoeling mee, maar die komt bij Benton niet tot uiting.
Etty Hillesum schrijft uit Westerbork
Een soortgelijk probleem doet zich voor bij de hierboven vermelde passage uit Hillesums brief van december 1942, die bekend staat als de eerste Westerborkbrief. Wat wilde de ‘onverwoestbare oude heer’ zeggen? En waarom haalde Etty Hillesum zijn uitspraak aan? Zij wist maar al te goed, dat ‘prikkeldraad’ allesbehalve een opvatting of een visie is. Waarom relativeert Hillesum dan de volgende twee precieze betekenis elementen. Ten eerste dat prikkeldraad iemands vrijheid beperkt. En ten tweede dat er een handelende instantie is die dat veroorzaakt. In dit specifieke geval was het de Duitse bezetter die de in Nederland wonende Joden vervolgde en opsloot in kamp Westerbork met het doel deze mensen te deporteren naar de vernietigingskampen. Is het dan niet absurd te verkondigen dat prikkeldraad een ‘opvatting’ is?
Een mogelijke verklaring kan zijn, dat Hillesum haar concept van vrijheid verankert in het innerlijk, in het geestelijke bestaan van de mens. Voor een geestelijk sterke en weerbare persoon maakt het volgens die opvatting weinig uit aan welke kant van de afrastering hij of zij zich bevindt. De redenering van Hillesum volgend, moet men het adjectief ‘onverwoestbare’ naar mijn mening interpreteren als geestelijk onverwoestbaar.
Het merendeel van de geïnterneerden in Westerbork konden een dergelijke overtuiging niet delen. Voor hen waren de bewoners van de hoge villa’s de uitvoerders van de bloeddorstige nazi-ideologie en konden gaan en staan waar zij wilden.
Conservator Maya Benton vermeldt nog dat aan Vishniac na de publicatie van zijn foto de toegang tot dierentuin van Berlijn werd ontzegd. Helaas geeft zij niet aan waarom.
Aantekeningen
Wikipedia Nederlands
Bijgewerkt op 28 februari 2021.
