Dat het Colosseum zou verdwijnen, lijkt ons vandaag de dag ondenkbaar. Bij dreigend gevaar zal de Italiaanse regering zonodig onmiddellijk een legereenheid van dappere soldaten opstellen. Het is immers niet alleen een wereldberoemd nationaal monument, maar ook een economische factor van belang. Toch bestond lang geleden de vrees voor zijn verdwijnen en de daarmee ondergang van de stad. Daarom bezwoer men het gevaar met uitspraken als het Colosseum blijft overeind en Rome voortbestaan.
Ets van G. Le Brun, de arena van het Colosseum.
Over het Colosseum kan men in de literatuur allerlei legenden en curiosa vinden. Bijvoorbeeld dit epigram van Beda, een Angelaksische monnik, kerkleraar en heilige.
Quandiu stabit Colyseus stabit et Roma et Quandiu cadet Colyseus cadet et Roma
Quandiu cadet Roma cadet et mundus.
Een Italiaanse vertaling kreeg ik toegestuurd van een vriend:
Fino a quando starà in piedi il Colosseo starà in piedi anche Roma
Quando cadrà il Colosseo cadrà anche Roma
Quando cadrà Roma cadrà anche il mondo.
Een Nederlandse vertaling lijkt overbodig.
In welke van de werken van de heilige Beda dit puntdicht voorkomt kan ik niet zeggen. Beda leefde in de achtste eeuw na Chr. en het kan niet ontkend worden, dat hij het, na meer dan tien eeuwen, bij het rechte eind had: Rome is in tact gebleven. En aangezien er in de komende jaren door een sponsor ten behoeve van het onderhoud en voor een opknapbeurt rond vijfentwintig miljoen euro in het Colosseum zal worden geïnvesteerd, zal het ook met de eeuwige stad voorlopig wel goed gaan.
De afbeelding van G. Le Brun lijkt inderdaad een gezicht op de arena van het Romeinse Amfitheater, maar ik heb nog geen bevestiging kunnen vinden.
Over het Romeinse Amfitheater bestaat een omvangrijke literatuur in een groot aantal talen. Sinds het Colosseum de status van nationaal monument kreeg, kun je er niet meer zomaar binnen wandelen.
De gedachte aan de smartelijke dood van Daisy Miller heeft mij nooit met rust gelaten. Zij werd geveld door hevige koortsen en stierf binnen twee weken. Zij liep malaria op tijdens een bezoek aan het Colosseum. Waarom Om welke reden bevond Daisy Miller zich in het Colosseum op een door het maanlicht overgoten avond? Precies. Het ging nu juist om het licht van de maan. Dat hult het Colosseum in een waas van betovering. Ze wist dat en verheugde zich zeer op dit bezoek. “I was bound to see the Colosseum by moonlight; I shouldn’t have wanted to go home without that.”
De novelle Daisy Miller
Het Colosseum na 1807
De jongedame Daisy Miller is de hoofdpersoon uit de gelijknamige en beroemde novelle (1878) van Henry James. Het verhaal kan zo worden samengevat. De Amerikaanse Daisy Miller maakt met haar verlegen moeder en intelligente maar onuitstaanbare broertje Randolph een reis door Europa. De familie is rijk, maar van onbetekenende burgerlijke afkomst. Zij verblijft eerst in Vevay (Zwitserland), waar Daisy kennis maakt en vriendschap sluit met een landgenoot, de jonge notabele Winterbourne. Vervolgens reist men verder naar Rome om er de wintermaanden door te brengen.
De Romeinse society
Daisy verheugt zich erop deel te nemen aan het ‘society’-leven in de eeuwige stad. Het weinig conventionele gedrag van de jonge en knappe Amerikaanse veroorzaakt echter een schandaal. Haar laconieke weigering zich in het gareel te voegen, leidt echter tot haar isolatie: ze ontvangt dus geen uitnodigingen meer voor soirees en diners… Het lijkt haar echter niet te deren. Haar vriendschappelijke relatie met de Italiaan Mr Giovanelli lijdt er niet onder. Integendeel. Gaandeweg bekoelt ook de verhouding met de jonge Winterbourne, die zij volgens afspraak in Rome opnieuw heeft ontmoet. Het bezoek aan het Colosseum, dat de kroon op haar verblijf in Rome moest worden, wordt haar fataal. Ze loopt er malaria op en sterft nauwelijks twee weken later. Haar laatste rustplaats vindt zij op de beroemde Romeinse begraafplaats voor niet rooms-katholieken bij de Piramide.
Vragen over Daisy Miller in het Colosseum
De novelle heeft bij mij altijd vragen opgeroepen. Hier zijn er een paar. Waarom moest Daisy zo meedogenloos gestraft worden voor haar – in die tijd – onconventionele, maar toch onschuldige gedrag? En waarom gebruikte James het Colosseum in de novelle als locatie? En hoe zat het nu precies met de ziekte die Daisy daar opliep?
In dit stukje ga ik alleen in op deze laatste kwestie. Een paar dagen geleden kreeg ik de literaire anthologie van Patrick Lateur weer onder ogen. En ook hij citeert de beroemde Colosseum-scène. Lateur schrijft ter toelichting:
Haar tragische einde, ten gevolge van de Romeinse koorts die zij opliep tijdens een afspraak met Giovanelli in het vochtige Colosseum, vormt ook het slot van een beklemmende novelle.
Het gaat mij in deze zin om twee punten: “Romeinse koorts” en “het vochtige Colosseum. Wij kunnen geen van beide elementen nog aantreffen in het hedendaagse Rome. Het Colosseum is nu alleen nog maar vochtig als het regent. Anders is er in de wijde omtrek geen druppel water aan te treffen, behalve de peperdure plastic flesjes met een half litertje mineraalwater. En onder Romeinse koorts kan men allerlei verstaan, maar zeker niet de ziekte malaria.
Romeinse koorts
Laten we eens zien wat er aan de hand is. In het Italiaans sprak men van “paludismo” of “febbre romana”. De eerste term duidde op het geloof dat de sinds mensenheugenis bekende ziekte werd veroorzaakt door de moerassige (moeras = palude) omgeving. De tweede term impliceert dat de ziekte al in het Romeinse Rijk aanwezig was. Een politiek van droogleggingen droeg overigens met suces bij aan de bestrijding. Met het verval van het Romeinse Rijk viel ook dit beleid weg, en dat gaf in de eeuwen daarna ruim baan aan de ziekte. Aan het begin van de negentiende eeuw bij voorbeeld, eiste zij om en nabij 15.000 slachtoffers per jaar. Pas in 1898 legde Giovan Battista Grassi het verband tussen de vele slachtoffers van de malaria en de muggen die frequent voorkwamen in de moerrassige gebieden van de campagna romana, de uitgestrekte landelijke gebieden rond Rome.
De besmetting ging zo in zijn werk: een mug (femmina) wordt besmet door bloed in te nemen van een mens die malaria heeft. De mug wordt op haar beurt een draagster van malaria en besmet vervolgens een andere personn door hem of haar te steken.
Duidelijkheid over Daisy’s lot
Nu we over deze kennis beschikken, kunnen we beter begrijpen wat er tijdens Daisy’s bezoek aan het Colosseum moet zijn gebeurd. Zij werd gestoken door een mug die drager (besmet) was van de ziekte. In de novelle wordt over muggen natuurlijk niet gerept. Wèl over de Romeinse koorts. Daisy zegt immers op een wat nonchalante toon tegen Winterbourne: “I don’t care whether I have Roman fever or not.” Men wist in de tijd van James nog niets van muggen als dragers van malaria. De slechte lucht – letterlijk: “mal aria” in het Italiaans – werd als oorzaak van de ziekte beschouwd. Het causale verband tussen mug–malaria werd, zoals we hierboven zagen, pas in 1898 door Grassi gelegd. Dit is een belangrijk element, omdat de hedendaagse lezer er een mysterieus tintje mee krijgt aangereikt. Voor ons is het causale verband zo vanzelfsprekend dat we er niet bij stilstaan.
Colosseum
Ook de vochtige lucht kan men betrekkelijk eenvoudig verklaren. Men bouwde Colosseum immers in het dal tussen de heuvels Velia, Palatijn, Caelius en Oppius op de plaats waar eens het meer lag waaromheen Nero in de tweede helft van de eerste eeuw zijn Gouden Huis liet bouwen. In dit notoir laag gelegen gebied kon het ook in de 19e eeuw nog bijzonder vochtig zijn. Met name in het najaar en in de winters daalden de temperaturen zelden onder het vriespunt. En ten slotte: men kon het Colosseum in de 19e eeuw vrij in en uit lopen.
Restauratie afgerond in 1807
In 1807 was de restauratie van Raffaele Stern klaar en kon men het gebouw opnieuw veilig betreden. Met het aanbrengen van de steunberen was tenminste het verval van het antieke gebouw tot staan gebracht. Het had immers zeer geleden onder de aardbeving van 1806, om van de eeuwenlange plundering van het marmer en bouwsteen maar te zwijgen. Men kon opnieuw genieten van het ook toen al zeer beroemde ‘fragment der oudheid’, zoals het Colosseum ook wel werd genoemd. Maar met de vochtige lucht in het najaar was het voorlopig nog oppassen. Dat heeft Henry James goed gezien; voor de mooie en onschuldige Daisy was het echter te laat. Ze zou nooit meer naar huis gaan.
