Aan Riva Hillesum-Bernsteins geboorteplaats Potsjeb bracht ik nooit een bezoek. Helaas. Maar op het internet vond ik enkele gegevens die ik niet kende. Daarover op deze pagina wat meer.
Rebecca Bernstein
Over Riva Hillesum-Bernstein weten we weinig meer dan wat haar dochter Etty Hillesum in haar dagboek vermeldt. Natuurlijk beschikken we over wat zij vertelde aan de ambtenaar van Vreemdelingenpolitie te Amsterdam in februari 1907. In de biografische schets die vooraf gaat aan de kritische editie van het nagelaten werk zijn deze zaken bij elkaar gezet. Aangezien ik vermoed, dat een aantal dingen anders liggen dan daar vermeld wordt, ben ik al een tijdje op zoek naar betrouwbare informatie over de Russische jaren van Rebecca. Twee plaatsen worden in dat verband genoemd: Potsjeb en Soerasj. Zij is op een goede dag uit de laatst genoemde plaats vertrokken. Zij meldt zich op 18 februari 1907 in Amsterdam bij de politie. Moeten we daaruit afleiden dat zij een paar dagen eerder was aangekomen?
Of was zij misschien al in het najaar van 1906 in Amsterdam uit de trein gestapt? Of in januari 1907? En op welk station? Uit het feit dat zij haar ‘pasboekje’ aan de Vreemdelingenpolitie heeft overlegd, kan men afleiden dat zij met de trein via Berlijn en Deventer naar Amsterdam is gereisd. Het verhaal van haar zoon Jaap ten spijt. Maar daarover meer in een latere post. Nu eerst over Potsjeb.
Het boekje I remember
Aan het begin van de bespreking in het dagblad The Hour (juni 1992) van de herinneringen van de Amerikaanse Fara Lynn Krasnopolsky aan haar kindertijd heeft vastgelegd, stelt de recensent de vraag waarom zou iemand geïnteresseerd zijn in het kleine Russische stadje Potsjeb. Want net als Rebecca Bernstein werd de schrijfster er geboren en groeide er op. Rebecca op 23 juni 1881, Fara Lynn negentien jaar later begin 1900.
De hoofdpersoon Hannah vertelt dat zij opgroeide in een gezin dat bestond uit een vader, moeder en twee dochters. De vader is vanwege zijn werk altijd op reis. De moeder brengt onder moeilijke economische omstandigheden haar dochters groot. De provinciehoofdstad Potsjeb telde begin 1900 ongeveer tienduizend inwoners. Eénderde van hen was Joods.
Waarover het boekje gaat
Het thema van dit verhaal is niet de stad Potsjeb maar Hannah’s ervaringen als kleuter, meisje en jonge vrouw. In de ‘Biographical notes’ (pp. 9-22) geeft zij aan dat de ‘ervaringen’ waarover zij schijft kunnen worden opgevat in termen van ‘biographical vignettes dug up from the bank of memories, fictionalised and woven, to give me a flexibility with facts and time’ (p. 22). Ik trof inderdaad heel weinig concrete gegevens aan over het Potsjeb vanaf 1900 tot aan de eerste wereldoorlog. Niettemin wil ik hier van één plaats in de tekst melding maken.
Het marktplein van Potsjeb
In het hoofdstuk “Am I Woman Now?” vertelt de schrijfster over Hannah’s ervaring van haar eerste menstruatie. Haar oudere zuster Raya zal haar vanaf nu serieus moet nemen en haar niet meer als een kind moet beschouwen. Hannah heeft een nieuwe levensfase ingeluid en dat moet worden bevestigd
door een bezoek aan het plein waar de jongens en meisjes in de puberteit elkaar ontmoeten. Elk dorp en elke stad in de wereld heeft wel zo’n plein of
straat waar jongelui flaneren, elkaar monsteren en keuren. Ook Potsjeb. Ik heb geen andere afbeelding dan deze van het marktplein van rond 1906.
Afgesproken werd dat zij op vrijdagavond zouden gaan. Zij vertrokken bijtijds, want het was immers vrijdag en het waren meisjes van Joodse familie. Hier is een kort citaat:
The square was almost empty. A cool breeze made the leaves of the birch trees fall. Raya and I walked around the square once without seeing anyone. Then, just as we completed the circle the second time, a group of three boys entered the square.
Hannah voelt zich al snel belaagd door de grote jongens en slaat op vlucht:
I began to run ahead, crying, ‘Let’s go home, let’s go home’, waar ze buiten adem aankomen: Breathlessly Raya and I Opened the door to the safety of home … as the gathering clouds darkened the streets in the promise of rain.
Ik weet niet zeker of dit het plein was waar Fara Lynn en haar zuster voor de jongens op de vlucht sloegen. Maar het lijkt me bijna ondenkbaar dat Rebecca Bernstein niet met dit plein familiair zou zijn geweest en er niet met haar broer Jacob zou hebben gewandeld.
Bijgewerkt in augustus 2021.
Aantekeningen bij Riva Hillesum-Bernsteins geboorteplaats Potsjeb
- Fara Lynn Krasnopolsky, I Remember: A Poignant Memoir of Pre-Revolutionary Russia. Londen: The Women’s Press, 1992.