In de culturele bijlage La Lettura van zondag 21 november 2021 van het Italiaanse dagblad Corriere della Sera staat een mooi interview met Carlo Ginzburg over geschiedenis. Aanleiding voor het gesprek met Paolo De Stefano was het recente uitkomen van Ginzburgs essaybundel La lettera uccide, De letter doodt.
De journalist spreekt met de historicus over onderwerpen als zijn werkwijze, historisch onderzoek en internet, de stand van zaken rond de microhistorie, zijn leermeesters, de filologie, zijn Joodse identiteit. Ik heb uit het lange interview drie thema’s gekozen, die ik hieronder in een Nederlandse vertaling weergeef.
Tegendraads lezen en afstand
De interviewer vraagt naar de betekenis van tegendraads lezen voor de geschiedenis. Ginzburg zegt, dat hij probeert
[…] de documenten te lezen tégen de bedoelingen in van degene die ze heeft geproduceerd. Dat verschilt niet veel van Walter Benjamins idee om in de historische getuigenissen naar de sporen van de verdrukking te zoeken. In mijn opstel “Onze woorden en die van hen” leg ik de nadruk op de afstand die bestaat tussen de categorie van de waarnemer, ofwel de onderzoeker, en die van de actors in het historische verleden. Door zich van deze afstand steeds bewust te zijn, vermijdt men twee valkuilen: die van empathie en die van de buiksprekerij.
Geschiedschrijving is autobiografie
Dit is een these van de beroemde Italiaanse antropoloog en historicus van de religie Ernesto De Martino. Carlo Ginzburg wijst de stelling resoluut af. Hij zegt erover:
Natuurlijk zijn onze historische vragen gerelateerd aan de tijd waarin we leven en wellicht ook op een specifieke manier aan ons eigen bestaan. Het doel van ons onderzoek is echter ook dit uitgangspunt te controleren en te corrigeren. En bovendien is het van belang om met de actoren van het verleden een dialoog op gang te brengen. Van Croce heb ik geleerd afstand te nemen van dit biografisch reductionisme: tussen het leven en het werk is een verhouding, maar het is fundamenteel om een onderscheid tussen de twee te maken. En dat geldt niet alleen voor schrijvers.
Volgens Benedetto Croce is alle ware geschiedenis contemporaine geschiedenis, werpt de interviewer tegen.
Ik heb de stelling van Croce opnieuw geformuleerd als volgt: alle geschiedenis is contemporaine geschiedenis want gebaseerd op de dialoog tussen de context van de waarnemer en die van de historische actoren. Toch kan men aan de opmerking van Croce twee kanten onderscheiden. De eerste is, dat elke ware geschiedenis zich voedt door de tijd van de schrijver van die geschiedenis. En deze these was zeer succesvol. Maar er is ook een tweede kant, namelijk een idealistische. Die werd direct opgepakt door Gentile. Zij stelling was: de act van het denken maakt het verleden tot heden. Zoals bekend, bestond tussen beide filosofen begin 20e eeuw een intense dialoog. Gentile vroeg Croce een stap verder te gaan. Gentile zelf zette deze radicale stap in 1936 : het verleden bestaat niet, het bestaat alleen op het moment dat wij het denken. Een waanzinnige stelling.
Identiteit
De interviewer: in uw essay “Er bestaat geen katholieke God” schrijft u een nogal verrassende verklaring over uzelf, ze heeft iets weg van een bewijs van identiteit:
Ik ben joods, maar heb geen enkele religieuze opvoeding gehad. Ik ken (helaas) geen Hebreeuws. De vervolgingen, waaraan ik onuitwisbare herinneringen bewaar, maakte van mij, gedurende de oorlog, een Joods kind. De religies interesseren mij hevig […] Ik ben atheïst.
En Ginzburg becommentarieert zijn eigen woorden als volgt:
Dat essay ontstond uit een lezing. Mijn publiek bestond uit personen die mij niet kenden. Het doet me trouwens plezier, dat die verklaring uw verwondering oproept. Ik geloof dat iemand die schijft twee soorten voedsel moet vermijden: gebakken lucht en opgewarmde soep.
De verbazing van de interviewer zal iemand die enigszins thuis is in de geschiedenis van Sjoa niet snel overkomen. De nationaalsocialistische maatregelen veroorzaakten bij talloze Joden in Europa een heropleving van hun Joodse identiteit. Ook bij Joden in Nederland. De uitvinder van de microhistorie had kunnen verwijzen naar het verhaal van Etty Hillesum en haar familie. Zij schreef immers in haar dagboek dat zij zich deel voelde van haar volk. Dat was een herneming van de identiteit waarvan zij door een sterke acculturatie vervreemd was geraakt.
Aantekeningen bij Carlo Ginzburg over geschiedenis
- Van Ginzburg kan men in het Nederlands vijf boeken lezen. Zie website van de KB voor bibliografische details.
- In 2002 hield hij de Nexus lezing : Carlo Ginzburg, “Geografische breedte, slaven en de Bijbel. Een experiment in microgeschiedenis”. De lezing werd gepubliceerd in Nexus 35, 2003, 167-184. Klik hier voor het Nexus Instituut.
- Voor informatie over persoon en werk kan met het beste de Engelse wikipediapagina raadplegen. Zie hier.
- Carlo Ginzburg, La lettera uccide. Milaan: Adelphi, 2021. De titel is een expliciete verwijzing naar de Paulus, 2 Korinthiërs 3,6. ‘want de letter doodt, de Geest maakt levend’.
- Over enkele van de genoemde personages: Benedetto Croce, Giovanni Gentile, Ernesto De Martino (1908-1965).
- Zie in dit weblog tevens over Natalia Ginzburg, de moeder van de historicus. Klik hier en hier.
Strikt genomen, bevindt zich één Belgische dichteres: de in Antwerpen geboren Alice Maria Nahon (1896-1933), onder de acht bloemgelezen dames. Zij verschijnen in de bundel in deze volgorde: Hélène Swarth (2), Jacqueline E. van der Waals (2) , Henriëtte Roland Holst-van der Schalk (3) , Alice Nahon (2), Ida G.M. Gerhardt (3) , Margaretha Vasalis (3), Annie M.G. Schmidt (2) en Hanny Michaelis (3). Tussen haakjes het aantal vertaalde gedichten. In deze bundel staan van Nahon twee gedichten: ‘O kind’ren van mijn dromen’ in het Friulaans en ‘Herfst’ in het italiaans. Ik ga niet verder op de bundel in, maar wil nog wel opmerken, dat het mij veel plezier doet om van Hanny Michaelis drie gedichten in een mooie Italiaanse vertaling te mogen lezen. 
van de Twintigste Eeuw’ uit. Faggin nam in de bundel werk op van negentien auteurs. In volgorde van verschijnen: Karel van de Woestijne (5), Karel van de Oever (2), Willem Elschot (2), Jan van Nijlen (4), Felix Timmermans (2), Richard Minne (4), Maurice Roelants (2) Gaston Burstens (1), Raymond Herreman (2) Alice Nahon (2), Paul van Ostaijen (5), Marnix Gijsen (3), Maurice Gilliams (4), Frans Buyle (1), Jos de Haes (3), Hubert van Herreweghen (2), Gust Gils (1) en Hugo Claus (5). In totaal 50 gedichten van 18 mannen en één vrouw. Allen hebben zij dubbele jaartallen achter hun naam.
hooglied wezen. Antwerpen-Baard: Houtekiet, 1996. In deze studie brengt van den Brandt het werk van zestien onderzoeksters en onderzoekers samen. De bundel begint met een korte, maar niettemin heldere en gedetailleerde levensbeschijving van de dichteres (pp. 11-45). Daarop volgen de essays en het geheel sluit af met de sectie ‘Ongebundeld werk’ van Alice Nahon. (pp. 223-287). Dankzij deze bundel, die Ria van den Brandt mij vriendelijk toestuurde, maakte ik eind vorige eeuw voor het eerst kennis met het werk van Nahon.
