Categorie: Italiaanse Hillesum Kroniek

Vanaf het moment dat ik op het schermpje van mijn telefoon deze titel zag verschijnen: Grembo di Etty Hillesum, voelde ik de onrust in mij groeien. Het Italiaanse ‘grembo’ betekent immers ‘schoot’. Ik dacht gelijk aan moederschoot, met de woordassociaties en de symboliek die daarbij horen. En ze passen allemaal bij het artikel van Antonio Stagliano “Schoot van Etty Hillesum”, dat op woensdag 10 november 2021 verscheen in het dagblad L’Osservatore Romano, het officiële orgaan van het Vatikaan. Het stukje van de bisschop van de Siciliaanse stad Noto staat in de rubriek ‘Theologie in een notendop’. Stagliano’s artikel is een opmerkelijk specimen van de katholieke Hillesum receptie. Ik neem het citerend en parafraserend stap voor stap door.

Duisternis

De bisschop opent met de opmerking dat de literatuur over de concentratiekampen slechts oppervlakkig ingaat op het verschijnsel dat een heel tijdperk door de barbarij ‘radicaal verduisterd’ werd. Maar deze ‘donkere nacht’ en de ‘diepe duisternis’ werden doorbroken door ‘het licht van de sterren dat sterker is’. Ik citeer de bisschoppelijke tekst:

Etty is het verkleinwoord van Esther en dat wil zeggen “ster”. Het is een vallende ster die een boodschap van hoop brengt, terwijl zij met haar beloften aanmoedigt tot het uiten van een verlangen.

De meeste lezers van L’Osservatore romano zullen weten dat Hillesum een Jodin was. Maar zo niet: de impliciete verwijzing naar de gele ster zet ook eventuele onwetenden op het spoor.  De laatste zin van het citaat sluit af met ‘verlangen’. Dat stelt de bisschop in staat een verbinding te leggen met deze fraaie zin van Etty Hillesum:

Ik zal mijn verlangen opvoeden en het voorzichtig en zo waardig mogelijk loodsen naar zijn plaats van bestemming.— (HVW, 273)

Etty – schrijft vervolgens de bisschop – richt zich tot zichzelf, tot haar hart om het uit de  staat van teneergedruktheid op te heffen. Dat is wat zij wil, en als het moet ook op kosten van het ‘beheersen van het verlangen’. De  term ‘verlangen’ is het sleutelbegrip geworden.

‘Verlangen’ in het dagboek

Op de termen  ‘verlangen’ en ‘beheersen’ baseert de theoloog zijn argumentatie en ten slotte zijn onthutsende conclusie. Wij moeten daarom goed kijken naar wat hij met het begrip doet. Het bovenstaande citaat komt uit de  aantekening van 2 maart 1942 waarin Etty Hillesum haar relatie met Spier overdenkt. De zin voorafgaande aan de door de bisschop geciteerde is deze:

Gisterenavond in bed zei ik opeens: Eigenlijk moest ik je toch dankbaar zijn God, dat je me in staat hebt gesteld tot grote en hartstochtelijke gevoelens en dat je een man hebt gebracht op mijn pad, die al die gevoelens juist weet te beantwoorden, ook al heeft hij dan enige weken verzuimd z’n armen naar me uit te strekken.—

Hillesum schrijft over haar ‘verlangen’ naar Julius Spier. Het is voor haar geen religieuze kwestie. Het gaat haar om de persoon Spier: als leraar, als vertrouweling, als vriend, als minnaar. Voor een belangrijk deel is dit dus óók een erotisch verlangen. Zij ervaart dit verlangen als te sterk en wil het ‘opvoeden’ en zijn ‘plaats’ geven, dat wil zeggen tot de juiste, voor haar aanvaardbare proporties herleiden. De complete aantekening van die dag kan men hier lezen.

Van put naar bron

Maar voor de bisschop lijkt het echter te gaan om iets anders. Dat blijkt uit de volgende stap in zijn tekst: hij verbindt de term ‘verlangen’ met het beroemde citaat ‘Binnen in me zit een heel diepe put. En daarin zit God.’ (HVW, 97) Hij geeft daarmee aan de term ‘verlangen’ de religieuze connotatie die essentieel is voor zijn conclusie.

Hier is een opmerking over de Italiaanse vertaling van het dagboek nodig. In de vertaling wordt het Nederlandse ‘put’  omgezet in ‘sorgente’. Dat woord staat eigenlijk voor ‘bron’.  De eerste vertaalster, Chiara Passanti, die Het verstoorde leven in het Italiaans overbracht, had bewust voor ‘sorgente’ gekozen. Het Italiaanse termen ‘pozzo’, put, en ‘sorgente’, bron, verschillen echter belangrijk van elkaar. De religieuze connotatie die ‘sorgente’ bezit, kun je bij ‘pozzo’ zeker niet aantreffen.

Natuurlijk kan put / pozzo met behulp van de juiste talige context als metafoor dienst doen. Bij voorbeeld de Spaanse vertaling kiest voor ‘put’ het woord ‘pozo’.  Maar vergeleken met sorgente is de semantisch en symbolisch potentie van pozzo aanzienlijk minder. De term ‘sorgente’ sluit bovendien goed aan bij de rooms-katholieke theologische terminologie en droeg daardoor aan de Italiaanse rooms-katholieke receptie van de dagboeken wezenlijk bij.

Werken aan zichzelf

Ik volg de bisschop op de voet. Hij stelt vast, dat het beheersen van het verlangen de betekenis heeft van ‘[…] het zich oriënteren op en putten uit de bron van de waarheid en de authenticiteit’. Daarmee demonstreert men de ‘… schoonheid en waardigheid van elk menselijk wezen’. Het doel is de oorspronkelijke opgave van het leven te verwezenlijken: ‘… van zichzelf een kunstwerk maken’.

En op deze manier wordt het “werken aan zichzelf” een moedige en soms zelfs een innerlijk verscheurende onderneming, wanneer men zich vervoegt bij de bron en drinkt van het opwellende water der eeuwigheid. Alleen hier en op dit moment werkt men men aan “De grote haat […] die het eigen gemoed vergiftigt.”

Men ziet het, de bisschop sluit zijn alinea af met een ander beroemd citaat van Etty Hillesum, zie HVW, 19.  Hij laat de bepaling ’tegen de Duitsers’ weg. Hillesum gebruikt het woord ‘gemoed’, dat gedefiniëerd kan worden als innerlijk, gevoelsleven. In het Italiaans wordt dit ‘animo’.  En hiermee kunnen we naar de volgende stap.

Van gemoed naar ziel

Voor de volgende schakel in zijn argumentatie maakt de bisschop gebruik van de term ziel. Om het verschil tussen gemoed = animo en ziel = anima te overbruggen, gebruikt hij een Griekse term:

De Ziel is psyché in het Grieks, maar ook vlinder. Zijn vlucht verwijst naar de in het kamp Westerbork bereikte vrijheid.

Hij citeert vervolgens Etty Hillesum:

Ik heb daar zo sterk ervaren, hoe iedere atoom haat, aan deze wereld toegevoegd, haar onherbergzamer maakt, dan zij al is. (HVW, 629. Brief 23.)

Het bijwoord ‘daar’ verwijst naar kamp Westerbork.

Het is om deze reden dat Etty niet wil haten, vervolgt de bisschop: ‘zij beheerst haar verlangen dat zij ‘vastketent’ in een geloof in de menselijkheid, dat de Bron waaruit zij put (= de opgegraven God) aan haar onthult.’ En hier citeert de kerkelijke hoogwaardigheidsbekleder opnieuw uit het dagboek:

Es würde aber schon genügend sein, wenn es nur einen Menschen gäbe, der wert ist “Mensch” zu heißen, um an den Menschen, an die Menschheit zu glauben. (HVW, 19.)

Hij vermeldt niet dat dit een aantekening is van Julius Spier en door Hillesum in het Duits genoteerd. Iemand die het dagboek er niet op naslaat of het niet zeer goed kent, beschouwd het als een citaat van Etty Hillesum. Natuurlijk blijkt uit de dagboekpagina dat zij volledig achter die opvatting stond. Maar of zij dezelfde directe relatie legde als de theoloog: met de Bron = de opgegraven God, lijkt mij niet vol te houden. In elk geval helpt deze stap in de bisschoppelijke redenering om de conclusie naderbij te brengen.

Bisschop Staglianò: Jezus-mystiek

Ik geef nu de afsluitende alinea van de bisschop:

En je hart springt werkelijk op van vreugde als we bedenken hoe zij er in slaagde – deze jonge vrouw die nooit voet zette in een kerk en zelden in een synagoge – om deze hoge toppen te bereiken van de mystiek van Jezus, van Zijn menselijkheid (Dit is Mijn geliefde Zoon, in Wie Ik Mijn welbehagen heb!): de liefde voor zijn vijanden. 

Bisschop Antonio Stagliano citeert uit Matteüs 3: 16-17, een tekst die Hillesum onder ogen had gehad. Zij schrijft immers: ‘Na het ontbijt begonnen met Mattheüs, nu iedere ochtend, systematisch.’ (HVW, 337.) Maar ik durf het te betwijfelen of zij zich deel voelde van de Jezusmystiek zoals de bisschop zijn lezers wil doen geloven.

‘Schoot’ en naamsbekendheid

Ik besluit met een enkele opmerking.

1. Het woord ‘schoot’ komt niet voor in het artikel. De bisschop gebruikt de metafoor slechts in zijn titel. Een authentieke teaser. De bedoeling lijkt mij duidelijk: de Joodse Esther Hillesum, de ster, is teruggekeerd in de schoot van de moederkerk. Let wel: de rooms-katholieke moederkerk.
2. In de Grande Dizionario della lingua italiana, 21 delen, 22.700 pagina’s, vergelijkbaar met het Nederlandse WNT, wordt het lemma ‘grembo’ gedefiniëerd en geïllustreerd met behulp van een honderdtal verwijzingen.
3. De toon van het artikel, het familiaire gebruik van alleen de voornaam ‘Etty’, de verwijzing naar het dagboek + paginanummer zonder verdere bibliografische informatie, geven te verstaan, dat de schrijver weet dat het werk en de persoon van Etty Hillesum bij de lezers van L’Osservatore romano bekend zijn. Dit is een terechte veronderstelling. Zie bijvoorbeeld mijn artikel over paus Benedictus XVI.

Aantekeningen bij Schoot van Etty Hillesum

• Ter vergelijking geef ik hier de Spaanse vertaling waarin men koos voor het woord ‘pozo’: ‘Dentro de mi hay un pozo muy profundo. Y ahi dentro está Dios.’ Zie Etty Hillesum, Obras completas, 1941-1943. Burgos: Editorial Fonte, 2020, p. 187.)
• Klik hier voor de Italiaanse tekst van het artikel van bisschop.
• Klik hier voor een wikipediapagina over de bisschop van Noto.

Een tentoonstelling over Etty Hillesum in Rimini.
In zeven dagen meer dan 12 duizend bezoekers.
Van de catalogus gaan ruim tweeduizend exemplaren weg.

Aangedikte aantallen? Geenszins. Ik heb de geduldig wachtenden zien staan, van ’s morgens tien tot ’s avonds rond elf uur, want ik was er drie volle dagen bij. Met de gelukkige organisatoren heb ik mij verbaasd over deze verheugend grote belangstelling!

De Meeting van Gemeenschap en Bevrijding

Als we deze Riminese gebeurtenis in de juiste verhoudingen zien, wordt het succes ervan inzichtelijker. De tentoonstelling was er één van de twintig die men tijdens de Meeting van Comunione e Liberazione (CL) in het beursgebouw van Rimini kon bezoeken. Deze populaire katholieke culturele manifestatie vindt traditiegetrouw plaats in de tweede helft van augustus. Dit jaar vierde men de veertigste editie. Het aantal bezoekers liep op tot ruim 800 duizend, die hun weg vonden in de 16 paviljoens. Onder hen waren vrij veel ‘buitenlanders’, want de Beweging CL is aanwezig in 90 landen. Er bestaat ook een Nederlandse afdeling: Gemeenschap en Bevrijding. Van de tentoonstelling zal ik later in deze Kroniek verslag doen. Hier volgen enkele opmerkingen over de catalogus die deze geslaagde Hillesum happening begeleidde.

‘De hemel leeft in mij’: Etty Hillesum’ [Il cielo vive dentro di me: EH] is de titel van de tentoonstelling en de catalogus. Lezers van Hillesums dagboek herinneren zich wellicht dat het een citaat is uit de aantekening van 15 september 1942:

Maar eigenlijk is het toch veel eerder zo: de hemel leeft in mij. Alles leeft in mij. (Etty Hillesum, Het Werk, p. 544.)

Het motief

Het motief dat de samenstellers van de tentoonstelling en de catalogus tot gids was, ligt in deze woorden vervat. Men wilde Hillesums religieuze ontwikkelingsgang volgen en documenteren. In het  Italiaanse katholicisme wordt dit gewoonlijk aangeduid met de term ‘il cammino’ ­– ‘de weg’ naar een religieuze bewustwording, naar het vinden van God. Volgens de titel gaat om het zich gewaarworden van de presentie van God in zichzelf.

Hillesum wordt gepresenteerd als een bij uitstek herkenbaar voorbeeld voor hen die een soortgelijke ‘weg’ zouden kunnen of willen gaan. Ik zou, denkend aan herkenbaarheid, kunnen verwijzen naar het beroemde eerste vers van Dante’s Hel: ‘Nel mezzo del cammin di nostra vita’… Vandaaruit komt men als vanzelf bij Paulus’ Tweede Brief aan de Korintiërs (2:5) terecht.  Van het Italiaanse  ‘cammino’ is de werkwoordsvorm: ‘camminare’: gaan, lopen, en veronderstelt dus een actieve rol van het zoekende subject. De enthousiaste samenstellers van het Hillesum-project beoogden deze zoektocht te ongetwijfeld te stimuleren.

Bewustwording

De zoektocht of het proces van bewustwording van Etty Hillesum wordt in de catalogus stapje voor stapje gedocumenteerd. Voor niet weinig Italiaanse Hillesumlezers is het thema van de bewustwording van de aanwezigheid van God in zichzelf één van de meest inspirerende motieven in het dagboek en de brieven. Sinds de publicatie in 1986 van de Italiaanse vertalingen van Het verstoorde leven (1e editie Amsterdam, 1982) en het volledige werk in 2012, wordt het door vooral religieuze auteurs in kortere of langere publicaties behandeld.

Gewoonlijk komt dat neer op een hervertelling zonder nieuwe feiten waarbij de keuze van de citaten uit Hillesums werk zelden op duidelijke criteria is gebaseerd, maar veeleer de persoonlijke visie (of missie) van de auteur weerspiegelt. Bij  een dergelijke aanpak domineert de religieuze interpretatie, niet zelden uitlopend op een bijna bekering, en gaat ten koste van de historisch-culturele en geografische context. Dit was in Rimini niet aan de orde. De aanpak was open naar anderen.

De expositie bood de bezoekers een zeer nauwe samenhang tussen woord en beeld. In de catalogus vindt men die terug. Natuurlijk maakt men ook hier keuzen, zoals blijkt uit de titel, maar dit is gekoppeld aan het tweeledige perspectief waarin het project is geplaatst. Naar binnen toe verdiepend door ruime aandacht te schenken aan de historische en culturele achtergronden van de gebeurtenissen in Nederland èn van Etty Hillesum en haar familie, naar buiten toe verbredend door de plaats die de tentoonstelling heeft gekregen in de context van de Meeting die zich afspeelt in de wereld van vandaag en zich vanaf de eerste editie kenmerkt door een sterk internationaal karakter

De catalogus

Hoe steekt het boek in elkaar? Het bestaat uit vier hoofdstukken voorafgegaan door een inleiding, een levensschets van Hillesum en afgesloten door een bibliografie. Indicatief zijn de (vertaalde) titels van de hoofdstukken:

1. De bewustwording van zichzelf
2. Zij besluit zich volledig in te zetten voor het leven
3. De verhouding met God, met vrienden, met alles
4. Etty in de levende herinnering van haar vrienden van nu

De hoofstukken 1 tot en met 3 documenteren Etty Hillesums spirituele ontwikkelingsgang aan de hand van een grote hoeveelheid zorgvuldig uit het dagboek en de brieven gekozen citaten. Ze worden begeleid door korte commentaren waarin de samenstellers verwijzen naar informatie over de historisch-culturele achtergronden.

In de catalogus heeft de redactie tevens een aantal citaten van deze auteurs (in volgorde van verschijnen) opgenomen: Elsa Morante, Eugenio Borgna, Marina Corradi, Romano Guardini, Julián Carrón, Luigi Giussani, Klaas A.D. Smelik. Deze citaten bieden extra informatie over de behandelde thema’s, zoals het lange citaat van Smelik over kamp Westerbork. Het is afkomstig uit de door mij bezorgde Italiaanse editie van Smeliks boekje Odio e amicizia. De citaten van Morante, Guardini, Carrón en Giussani hebben behalve een zekere affiniteit weinig met Hillesum uit te staan. Don Giussani (1922-2005) was de oprichter van CL en Julián Carrón is op dit moment de geestelijke leider van de Beweging.

In hoofdstuk 4 zijn zes essays opgenomen. Ze Ze zijn van de hand van zeven auteurs met een sterke betrokkenheid bij CL: Claudia Munarin, de regiseur van de video van 12 minuten die onderdeel van de tentoonstelling was: José Claverìa, de rector van een lyceum, Ombretta Malatesta, magistraat, Benedetto Grava, een Rilkekenner, Gianni Mereghetti, docent  filosofie, Davide Perillo, journalist, Marina Corradi, journaliste. Zij zijn allen afkomstig uit Milaan.

Aantekeningen

• Il cielo vive dentro di me: Etty Hillesum, Società Editrice Fiorentina, Florence 2019. Afmetingen 20×24,5 cm, 79 pp., 23 illustraties. Zie hier een pdf van de inhoudsopgave (Italiaans). De zevenkoppige redactie: José Claverìa, Claudia Munarin. Marta D’Angelo, Ombretta Malatesta,  Paola Maria Sala, Benedetto Grava en Gianni Mereghetti.
• Klaas A.D. Smelik, Odio e amicizia in Etty Hillesum, Apeiron Editori, Sant’Oreste, 2015.

Update in april 2021

In het eerste nummer van de Cahiers Etty Hillesum heb ik uitgaande van bovenstaande post een artikel gepubliceerd: “Een geslaagde culturele transfer belicht: De Etty Hillesum-tentoonstelling in Rimini, augustus 2019.” In: Etty Hillesum en de receptie van haar dagboeken. Klaas A.D. Smelik (eindred.) [Cahiers Etty Hillesum deel 1]. ’s Hertogenbosch/Turnhout: Gompel en Svacina, 2020, 111-121. Link: Cahiers Etty Hillesum